De Bewaarsman
Nieuwsbrief van de Historische Kring Hoogland
1e jaargang nummer 1, oktober 1995
Hoogland, een dorp vol geschiedenis
Hooglanders zijn trots op hun dorp en op hun verleden. Die trots is alleen maar toegenomen na het opheffen van de gemeente Hoogland op 1 januari 1974. Omdat het eeuwenoude landschap door oprukkende nieuwbouw werd verstoord dreigt veel van ons erfgoed verloren te gaan. Des te meer reden om zuinig te zijn met hetgeen er overblijft. Daar zit een boeiende geschiedenis achter. Oudere Hooglanders kunnen er nog prachtig over vertellen.
De Historische Kring Hoogland wil een bijdrage leveren aan het bewaren van het Hooglandse erfgoed en wil de belangstelling voor de plaatselijke geschiedenis stimuleren. In bijna elk dorp in de omgeving is inmiddels een historische vereniging aktief. ‘De Historische Kring had allang moeten bestaan,’ reageerde iemand bij de oprichting van de vereniging, op 27 september jI. in De Neng. Het idee is inderdaad wel eerder geopperd. Ook hebben andere Hooglandse verenigingen aandacht besteed aan de geschiedenis. Waar mogelijk zal de Historische Kring Hoogland van harte met die verenigingen samenwerken.
Boerderijenlezing met dia’s
Op donderdag 23 november organiseert de Historische Kring Hoogland om 20 uur een lezing in de koffiekamer van partycentrum ‘t Hoogh Landt (Concordia, Kerklaan 1). Drs Tom Blekkenhorst, beleidsmedewerker monumenten bij de Federatie Stichts Cultureel Erfgoed, spreekt over Boerenerven in Hoogland. De heer Blekkenhorst heeft onderzoek gedaan naar de Utrechtse boerenerven en laat daarvan dia’s zien. Na de pauze ligt een groot aantal boeken en landkaarten van Hoogland ter inzage. Toegang gratis.
Wat is een bewaarsman?
Oude Hooglanders weten het wel. “De bewaarsman is de benaming van een nevenberoep, meestal uitgeoefend door kleine boeren, in dit geval in de Eempolders. Het kwam veel voor dat boeren uit verder gelegen gemeenten enkele hectaren land bezaten in deze polders. Dit land lag te ver van huis om toezicht te houden op het jongvee dat daar van mei tot november verbleef. Een oplossing was dit werk uit te besteden aan een polderboer, iemand die daar was opgegroeid en goed bekend was. Het was een vertrouwensberoep. Men had immers het toezicht (bewaren) over een groot aantal jonge runderen van verschillende eigenaren, die af en toe eens op een zondag gingen kijken. Hierop ingespeeld. verkocht de bewaarsman ook wel een borrel. Boerderij Landzicht op de Zeldertseweg is daarvan een goed voorbeeld.” Aldus Wim de Ridder, die twintig jaar bewaarsman is geweest. Op verzoek van de Historische Kring Hoogland heeft hij een geweldig leuk verhaal geschreven, waarvan dit de inleiding is. In de volgende nieuwsbrief wordt het in zijn geheel opgenomen.
Op voorstel van Geert de Groot hebben wij onze nieuwsbrief De Bewaarsman genoemd. Het is immers een uniek Hooglands woord. Het geeft aan dat Hoogland altijd een agrarisch dorp is geweest. Bovendien is het een aardige woordspeling op de taak van de Historische Kring Hoogland: het behoud van ons historische erfgoed.
Waar komt de naam Kattenbroek vandaan?
Alle wijken in Amersfoort-Noord zijn genoemd naar bekende Hooglandse boerderijen, die ten dele nog steeds bestaan. De oudste wijk, Liendert, kreeg zijn naam van de hoeve tussen de Rodderikweg en het Robbeknolerf in Schothorst, die verbouwd is tot enkele woningen. Het landgoed Schothorst is bewaard gebleven en nu vooral bekend door het stadsdeelpark. Zielhorst was een boerderij die tot 1842 ook een herenhuis rijk was. Deze lag tegen de knik in de Albert Schweitzersingel ter hoogte van de Zielhorsterlaan. Tien jaar geleden is de hoeve gesloopt om plaats te maken voor het ouderencentrum Over Seldert 2 (de polder Overzeldert ligt overigens in Hoogland-West). De boerderij Kattenbroek is verbouwd tot woonhuis en ligt aan de Molenweg met zicht op de Pottenbakkerlaan. Midden in winkelcentrum Emiclaer staat aan de vijver een koperen maquette van Kattenbroek. Op deze plaats stond eens het versterkte herenhuis Emiclaer, compleet met slotgracht. Het was rond 1640 gebouwd door de familie Foeyt, heren van Emiclaer. In 1826 werd het gesloopt. De huidige boerderij Groot-Emiclaer hoorde bij hetzelfde landgoed en is nu in gebruik bij de dienst Gemeentewerken. Al deze boerderijen behoorden eens tot het College van de Malen. Dit is een vereniging van grondbezitters die is ontstaan als markegenootschap. De marke was de gemeenschappelijke woeste grond rond een dorp waar het vee kon grazen. Omdat de Malen al in de dertiende eeuw vermeld worden is het mogelijk de oudste nog bestaande vereniging van Nederland!
Hoogland in de Middeleeuwen
Zojuist verscheen brochure 5 uit de STAA-reeks van de Stichting Archeologie Amersfoort. Deze gaat over de middeleeuwse bewoning van Amersfoort-Noord, waar sinds 1989 opgravingen plaatsvinden. Op dit moment wordt nog gewerkt in Nieuwland. De archeologen en hun vrijwilligers hebben uit de vondsten belangrijke conclusies kunnen trekken. Gebieden als Nieuwland waren tot de twaalfde eeuw nog te nat om te bewonen. Alleen op de hogere zandgronden van Hoogland (de naam zegt het al) woonden kleine groepjes mensen. Vervolgens werden ook lager gelegen gebieden bevolkt, maar de boeren hIelden het er kennelijk niet lang uit. Tegenvallende oogsten en overstromingen kunnen daarvan de oorzaak zijn geweest.
In de brochure wordt speciale aandacht besteed aan het landgoed Emiclaer. Op de eerder genoemde buitenplaats van die naam is veel fraai aardewerk en glas uit de zeventiende eeuw gevonden. Het middeleeuwse Emiclaer moet echter elders hebben gelegen. De archeologen steunen de visie van Gijs Hilhorst In zijn boek ‘Emiclaer.’ Van heerlijkheid tot stad (Amersfoort 1993), aanwezig in de bibliotheek Hoogland. Hij maakt aannemelijk dat de middeleeuwse boerderij op de plaats van de hierboven genoemde boerderij Groot-Emiclaer stond. In 1991 is nummer 1 uit de STAA-reeks verschenen over prehistorische vondsten in Amersfoort-Noord. Beide brochures zijn à f 1,50 te koop bij boekhandel Bruna aan het Kraailand en de Algemene Boekhandel in Emiclaer.
Hooglanderveense coöperatie tegen de vlakte
Met een traan hebben wij in september afscheid genomen van de Eemstroom. Meedogenloos sloeg de kogel door het gebouw dat decennia lang de horizon bepaalde. In 1917 begon de coöperatieve landbouwvereniging De Samenwerking met de inkoop van zaai- en pootgoed, veevoer, gereedschap en brandstoffen. Ook gaf men er voederadviezen aan de boeren die van Hoogland, Hoevelaken en Leusden langskwamen. De eerste direkteur was Hendrik Boersen; zijn zoon Jacob volgde hem op. Tijdens de bezetting werd de fabriek door de Duitsers platgebrand, maar later is deze weer opgebouwd. Door de oprukkende woningbouw daalde het aantal leden van ca 400 in 1984 tot enkele tientallen. Een fusie met Arkervaart te Nijkerk was onafwendbaar. Het grootste industriële bedrijf van Hooglanderveen is niet meer.
De Eemstroom heeft 1996, het Jaar van het Industrieel Erfgoed, dus niet gehaald. De Rijksdienst voor de Monumentenzorg heeft een aparte stichting in het leven geroepen voor dat jaar. Deze gaat allerlei culturele manifestaties rond het industrieel erfgoed organiseren. Ook verdwenen gebouwen horen daarbij. Het bestuur wil daarom graag in kontakt komen met leden die de geschiedenis van de twee Hooglandse fabrieken willen vastleggen, bijvoorbeeld in de vorm van vraaggesprekken met oud-werknemers. Een voorzet over de Eemstroom is al gegeven in de Hooglandserveense Informatiekrant, die er onlangs in drie nummers aandacht aan gaf.
Op deze ansichtkaarten uit de jaren twintig is links het oude gemeentehuis te zien. Het lag op de hoek van Hamseweg en Coelhorsterweg. De eerste vergadering van de gemeenteraad is daar gehouden op 29 juli 1886, onder voorzitterschap van burgemeester G.J. baron van Boetzelaar. De gemeentesecretaris woonde onder hetzelfde dak, net om de hoek. Nu staat op deze plaats het huis van dokter Peet (Hamseweg 6). Direct ernaast rechts het woonhuis met postkantoor dat Willem Renkers in 1907 liet bouwen (Hamseweg 4-48). Gemeentehuis en postkantoor zijn in de jaren vijftig ontruimd. Op de achtergrond is de splitsing Bunschoten-Zevenhuizen te zien. Daartussen staat boerderij De Tolick, inmiddels vervangen door ouderenflat De Malehoeve. Linksonder nog een verkeerspaal die o.a. aanwees hoe je in Baarn kon komen.
ABTB Hooglanderveen 75 jaar
Op 27 oktober bestaat de Hooglanderveense boerenbond driekwart eeuw. De oprichting paste in het streven van Hooglanderveen naar eigen instellingen. Na de al genoemde landbouwvereniging werd in 1918 de Hooglanderveense parochie St. Joseph opgericht. Pastoor S.J. Brenninkmeijer en zijn kapelaan maakten zich meteen sterk voor het katholieke verenigingsleven. Na de afdeling van de ABTB volgde in 1921 de Boerenleenbank, in 1923 de Brandassurantie en kort daarna de RK Jongeboerenbond en de R.K Toneelvereeniging. Misschien kan in de volgende Bewaarsman meer over de ABTB zelf worden gemeld.
Hooglands erfgoed
In verschillende musea, archieven enz. zijn tastbare stukjes Hooglandse geschiedenis te vinden. In Museum Flehite, Westsingel 50 te Amersfoort bijvoorbeeld. Eén zaal op de eerste etage is gewijd aan de achttiende eeuw. Daar hangt het bodeteken van het al genoemde College van de Malen. De bode was een soort koerier; nu is het een ceremoniële funktie. Elk jaar komt rentmeester P. van Haselen het bodeteken halen voor de jaarvergadering. Een aardig detail is dat de direkteur van Museum Flehite ook lid is van het College.
De Malen hebben overigens een rijk archief waarvan de belangrijkste stukken in een bronnenpublikatie zijn verwerkt. Het College heeft plannen om een boek over de geschiedenis van de Malen te laten schrijven.
Boeken, knipsels en foto’s gezocht
De Historische Kring Hoogland is druk op zoek naar materiaal voor het documentatiecentrum. De eerste kregen wij van de Historische Kring Eemnes, meteen op de oprichtingsvergadering: de korte geschiedenis van Henk Poots, ‘t Hoogh Landt (Hoogland 1981). Ook zijn er al knipsels verzameld. Uw aanvulling is van harte welkom!
Werkgroepen: samen aktief
Wie het leuk vindt om mee te doen met het opsporen van stukjes erfgoed kan zich melden voor een werkgroep. Zo moeten wij de documentatie die wij verzamelen beschrijven en goed opbergen. Eén van de leden zou de kranten kunnen bijhouden voor alles wat over Hoogland verschijnt. Enkele leden hebben zich al gemeld om foto’s te verzamelen, vraaggesprekken met oude Hooglanders te voeren, mee te praten over bedreigde monumenten en de stambomen van Hooglandse families uit te zoeken.
Ik heb al een boek
In het eerste deel van J. Bloemhof. Amersfoort ’40-’45 (Uitgeverij Bekking, Amersfoort 1990) stond over Hoogland alleen het verhaal van de executie van NSB-er mr J. Frima bij de Schothorsterlaan in 1944 (pag. 258). Dit jaar maakte Bloemhof dit royaal goed door deel II te beginnen met een vrij compleet hoofdstuk over Hoogland (pag. 8-39). Aan de hand van archiefstukken en vraaggesprekken beschrijft hij bijvoorbeeld de evacuatie van 1940. Veel boerderijen en huizen werden door militairen platgebrand of beschoten; vandaar de gevelstenen uit 1940 die je nu nog vaak ziet op herbouwde hoeven. Ook werden landerijen beschadigd en ging vee verloren. In Hoogland was tijdens de hele bezetting gelukkig genoeg te eten. Veel onderduikers en vluchtelingen werden hier gastvrij onthaald. 30 Hooglanders zijn door oorlogsomstandigheden overleden. In 1945 trokken de meeste bewoners van de ene naar de andere buurman om het oorlogsgeweld te ontwijken. De Duitsers lieten verschillende verwoeste gebouwen achter, zoals de twee landbouwfabrieken en de Martinuskerk. Opmerkelijk is dat de zuivering beperkt kon blijven tot de burgemeester; de gemeentesecretaris was net vóór zijn arrestatie overleden. Deel 11 kost f 49,50.
Wat doet de SSG?
De Stichting Stichtse Geschiedenis is in 1991 opgericht als een centraal punt voor de historische verenigingen in de provincie Utrecht. De stichting heeft twee historici als consulenten in dienst, drs Fred Vogelzang en drs Yolanda Ezendam. Op de oprichtingsvergadering vertelde de heer Vogelzang over hun werk. Zij adviseren bestuursleden en stimuleren de samenwerking tussen verenigingen en musea, archieven enz. De Historische Kring Hoogland heeft maar liefst 56 zusterverenigingen in Utrecht, zodat coördinatie dankbaar werk is. Ook organiseert de SSG cursussen. Zo is er een cursus Economische geschiedenis van Amersfoort, waarin ook de agrarische aspekten aan bod komen. Voor vijf woensdagavonden en één zaterdagochtend (17 januari-9 maart a.s.) betaalt men f 110,-. info en opgave: SSG. 030-234 3880. Verder kan men leren hoe je een historisch artikel schrijft (16 januari-12 maart) en hoe je de documentatie van de vereniging kunt ordenen en automatiseren (14-21 maart). Meer informatie bij de secretaris.
Wordt lid van de Historische Kring Hoogland! Bent u geinteresseerd in de Hooglandse geschiedenis, dan hoort u bij de Historische Kring Hoogland. Voor f 25 per jaar ontvangt u De Bewaarsman en bent u welkom bij alle aktiviteiten van de vereniging. Wie nu lid wordt hoeft pas contributie te betalen over 1996.
Bestuur Historische Kring Hoogland
voorzitter: Gijs Hilhorst, Emiclaerseweg 13. 3822 EW Amersfoort, tel. 455 0868:
secretaris/redakteur De Bewaarsman: Gerard Raven, Bosserdijk 52. 3828 CC Hoogland, 480 8639;
penningmeester: Gerard Monkhorst, Oudeweg 6, 3828 PG Hoogland, 480 1781.
Ik geef mij op als lid van de Historische Kring Hoogland
Naam:
Adres:
Telefoon:
Belangstelling voor werkgroep Ja/Nee
Handtekening:
Bezorgen op Bosserdijk 52, 3828 CC Hoogland