door Berend Drok
Sinds 1999 woon ik in Amersfoort-Schothorst. Eén van de dingen die mij direct opvielen waren de grenspalen aan de Hamseweg. Ik was erg benieuwd naar de oorsprong. Niemand kon mij er echter een zinnig woord over zeggen, totdat ik Gijs Hilhorst sprak. Hij vertelde me dat deze stenen rond 1930 waren geplaatst en de grens aangaven tussen provinciale en particuliere grond. Mede op verzoek van de redactie ben ik het Gemeentearchief ingedoken, met onderstaand resultaat.
De tegenwoordige Hamseweg werd in 1827 bestraat in opdracht van de gemeente Hoogland en maakte deel uit van de weg van Amersfoort naar Bunschoten. In 1847 was het één van de twee verharde wegen benoorden Amersfoort. De andere was de Bisschopsweg van Bunschoten naar Eembrugge; deze liep toen iets anders dan nu. In 1857 werd ook de Zevenhuizerweg vanaf de Ham tot de Heisteeg/Malewetering bestraat. In 1881 was de Bisschopsweg de enige provinciale weg benoorden Amersfoort. De Hamseweg is maar kort provinciale weg geweest. Hoe kwam dat zo?
In 1920 kwam ir A. A. Mussert (de beruchte) in dienst van de Provinciale Waterstaat van Utrecht. Hij werd speciaal belast met het provinciaal wegenplan, een nieuwe landelijke ontwikkeling. In 1927 werd hij op 33-jarige leeftijd reeds bevorderd tot hoofdingenieur en was daarmee de jongste hoofdingenieur ooit. Zijn Provinciaal Wegenplan 1927 werd zonder discussie door Provinciale Staten vastgesteld. Als gevolg hiervan werden verscheidene wegen aan de provincie overgedragen. Eerst waren met spoed de tolwegen aan de beurt, omdat voor wegen waarop tol werd geheven geen uitkering uit het Wegenfonds verkregen kon worden. Weg nr 13 (nu N 199, de Bunschoterstraat) was er zo een. Er waren oorspronkelijk vier tollen: tegenover het fort Voormalig werk aan de glashut (dus de Oude Tol aan De Schans) op de Tolick bij Groot Weede (nu bakkerij Ten Hoven op de Hamseweg), bij de kruising met de Zeldertseweg en bij De Haar op de hoek van de Bisschopsweg. Deze laatste tol was in 1888 reeds opgeheven (provinciale weg!).
Met ingang van 1929 werd de weg Amersfoort-Bunschoten aan de provincie overgedragen en de tollen opgeheven. Niet alleen de Hamseweg, maar veel meer wegen werden dus provinciaal. Maar het beheer kwam niet bij de provincie. Provinciale Waterstaat zag vele problemen bij het aankopen, opslaan en verwerken van onder andere wegmaterialen. Men had niet de kennis en capaciteit in huis. Ook was men beducht voor de hoge investeringen die men dan zou moeten doen. Onderhoud dus door derden, met declaratie aan Provinciale Waterstaat.
Als gevolg hiervan moest nauwkeurig worden aangegeven waar de grens lag tussen de provinciale en de aangrenzende particuliere grond. Grenspalen dus met op drie zijden het provinciewapen. Al deze provinciale wegen werden van grenspalen voorzien. Ook langs de Hamseweg staan ze. Op enkele plaatsen is te zien dat deze grens niet altijd rechtdoor loopt. Zij verspringt soms, zoals op de noordwesthoek van perceel Hamseweg 89, waar er enkele bij elkaar staan.
In 1956 is de Maatweg aangelegd. Dit was één van de redenen waarom de provincie de Hamseweg weer afstootte. De meeste grenspalen zijn inmiddels verdwenen. Op veel plaatsen waar de grond niet is geroerd zijn ze nog wél te zien, links en rechts van de Hamseweg. Aan de oostzijde nog 10 en aan de westzijde nog 15 stuks. Deze 25 had ik graag aangegeven op een kaartje, maar ik kon geen kaart van de vereiste schaal vinden. Als u wilt weten hoe ze er uit zien, kunt u er enkele vinden in de berm tegenover de Elly Takmastraat. Ook staat er één op de rechterhoek van de grote inrit van de kerk De Inham.
Er staan ook nog enkele buiten de tegenwoordige Hamseweg. De eerste in het gras ± 20 meter links van het fietspad van de Klarissenstraat naar de Koppelbrug, waar de toenmalige Hamseweg (nu Hooglandseweg) wordt gekruist. De tweede aan de Hooglandseweg-Noord nabij nr 102. Deze laatste staat alleen met de bovenste paar centimeters boven de grond.
Ook Mussert is verdwenen. Hij richtte in 1931 de Nationaal-Socialistische Beweging op en verloor daarom in 1934 zijn baan. Zijn partij kreeg uiteindelijk nauwelijks invloed in de Nederlandse politiek en geen enkele in de gemeenteraad van het katholieke Hoogland. Tijdens de oorlog moest men het wel enkele jaren doen met een NSB-burgemeester en -gemeentesecretaris. Mussert is in 1946 gefusilleerd.
Huidige posities van de 27 grenspalen aan de Hamseweg (er staan er nog twee aan De Schans)Westzijde: huisnummers 4, 22, 40, 42, 66, 66a, 68a, weiland Groot Weede (8x), 72 (2x)Oostzijde: 31 (2x), 33, 47, 59, 65, 83, 89 (2x)
Bronnen
G.J. Borgers, Staat van land en water. Provinciale waterstaat van Utrecht 1882-1982 (Utrecht 1982)Grote historische atlas van Nederland I. West-Neerland 1839-1859 (Groningen 1990)J. Kuyper, Gemeente atlas van de provincie Utrecht (Leeuwarden 1868; herdruk Groningen 1986) J. Meyers, Mussert. Een politiek leven (Amsterdam 1984)´Provinciaal Wegenplan 1927,´ Provinciaal Blad 1928 nr 3.Oudere grensstenen zoals de grenspaal Amersfoort-Soest in het bezit van Museum Flehite worden beschreven In het boek van T. Brouwer, Grenspalen in Nederland (Zutphen [1978]).