Het Welvaren en Klein Liendert in de maalstroom
HENK TOLBOOM
Veel inwoners van Hoogland denken nog steeds aan de grote annexatie van 1 januari 1974, toen Hoogland als zelfstandige gemeente werd opgeheven. Daarna werd Hoogland gereduceerd tot een wijk van Amersfoort. Maar ook vóór 1974 moest Hoogland grond afstaan aan de gemeente Amersfoort. Wat betekende dat voor de gezinnen Stitselaar en Tolboom?
De verliezen van 1940
Op 1 september 1940 raakte Hoogland 291 inwoners kwijt. Tevens ging 117.28.25 ha van haar grondgebied naar de gemeente Amersfoort. In de jaren 1906 en 1917 had Amersfoort al vergeefs geprobeerd om grondgebied te annexeren. In 1928 had zij meer succes: door de aanleg van het Valleikanaal is de hele procedure opnieuw op gang gebracht. Amersfoort wilde het kanaal in zijn geheel op eigen grondgebied om het onderhoud in eigen hand te hebben. Men had immers al ervaring op het gebied van onderhoud met de Eem en deze samenwerking met de buurgemeenten liep toen niet tot tevredenheid. Vandaar dat de nieuwe grens gedeeltelijk 100 meter ten noorden van het nieuwe kanaal liep.
Een ander argument was de haven. Schepen gaven de voorkeur aan de Hooglandse wal, omdat Hoogland geen havengeld hief. Hierdoor liep de gemeente Amersfoort veel inkomsten mis. De voorgestelde grens werd door Gedeputeerde Staten goedgekeurd. De annexatie ging gewoon door, ondanks de Duitse bezetting.
Amersfoort kreeg echter een armzalige hoop puin. Hoogland maakte immers deel uit van de Grebbelinie. Deze was bedoeld om een aanval uit het oosten tegen te houden. In de meidagen had het Nederlandse leger alle woningen en boerderijen verbrand die in het schootsveld stonden van de linie. Alle Hooglandse woningen die zouden overgaan naar Amersfoort werden getroffen, behalve die aan de Grote Koppel.
Het Welvaren
Eén van de nieuwe Amersfoortse gezinnen was de familie Stitselaar. Haar boerderij Het Welvaren stond aan de Liendertseweg, naast het Valleikanaal. Nu staat hier een school van het Meridiaan College. De bewoners waren altijd al op de stad georiënteerd, voor de dagelijkse boodschappen, school en kerk. Amersfoort was zeer dichtbij: de eerste kruidenier was gevestigd op de hoek Liendertseweg en De Ruyterstraat, op ongeveer 500 m afstand. Hoogland was dus veel verder weg.
Het gebied rond de boerderij werd tijdens de mobilisatie van 1939-1940 geïnundeerd (onder water gezet) als onderdeel van de Grebbelinie. De familie Stitselaar werd in mei 1940 geëvacueerd naar Bergen (NH). Na de capitulatie kwam zij terug naar een boerderij die was verwoest door het Nederlandse leger.
Het Welvaren in 1945, nadat de Duitsers het in brand hadden geschoten. Op de voorgrond staat nog een huis van familie Reemst.
De gemeente Amersfoort zorgde voor een tijdelijke woning aan de Hogeweg, hoewel het nog om Hooglanders ging. Door alle oorlogsgebeurtenissen was de familie Stitselaar meer bezig met overleven dan met het feit dat ze Amersfoorter werden en Hooglander af. Rond 1942 kon zij terugkeren naar de Liendertseweg. Het Rijk liet voor hen een Wederopbouwboerderij bouwen volgens een standaardontwerp. Op het eind van de oorlog schoten de Duitsers het “nieuwe Welvaren” in brand. Uiteindelijk is Het Welvaren in het voorjaar van 1964 gesloopt door de gemeente, om plaats te maken voor de nieuwe wijk Liendert.
Opmerkelijk is nog dat met de viering van het 700-jarig bestaan van Amersfoort in 1959 een groot vuurwerk werd georganiseerd. Het vond plaats op de nog niet in gebruik genomen Ringweg Kruiskamp, ter hoogte van de Van Randwijcklaan. De volgende morgen vonden de bewoners van Het Welvaren een koe in het weiland die dood gebloed was. Deze koe was geschrokken van het vuurwerk en in het prikkeldraad gekomen, waar zij een slagaderlijke bloeding opliep. Na lang touwtrekken heeft de gemeente Amersfoort de koe en de verdere kosten alsnog vergoed.
De verliezen van 1960
De annexatie van 1960 viel voor de gemeente Hoogland eigenlijk wel mee. Voor de bewoners die er mee te maken kregen was dit een signaal dat er wat ging gebeuren. Nu wist men vrijwel zeker dat er een nieuwe woonwijk gebouwd zou worden in de nabije toekomst. Weinig mensen weten dat Hoogland toen ook wat gebied terugkreeg:
Van Hoogland naar Amersfoort: de buurtschappen Liendert en De Koop, groot 115 ha. Er gingen in totaal 103 inwoners van dit gebied over naar de gemeente Amersfoort.
Van Amersfoort naar Hoogland: een gebied langs de Liendertseweg en ten noorden van de spoorlijn Amersfoort-Apeldoorn, groot 38 ha, met 35 inwoners. Verder een bij De Schans gelegen terrein, groot 13 ha zonder bewoners. De grenscorrecties bij Hoevelaken heb ik hier buiten beschouwing gelaten.
Klein Liendert
Boerderij Klein Liendert was mijn ouderlijk huis. Mijn ouders woonden hier vanaf 1934. Het stond aan Rondweg 6, op de hoek van de Zwarteweg. Dat was midden in het buitengebied, in de buurtschap Liendert, maar nu hoort het bij de nieuwe wijk Schothorst. Een stukje Rondweg is er nog, maar dat heet nu Jerolimodreef. Onze boerderij stond naast huisnummer 1. (Ook deze is in 1940 en 1944 verwoest.) De annexatie kwam niet uit de lucht vallen; het zou een keer gebeuren. Op 1 januari 1960 werden wij Amersfoorters. We kregen direct een ander adres: Liendertsesteeg 40.
Ook onze buurt was altijd al meer gericht op de stad. Hoogland was verder weg en de keuze in Amersfoort was groter. Alles moest op de fiets. Zo kwam kruidenier Van der Heijden uit de wijk Kruiskamp eerst langs om de boodschappen op te nemen en twee dagen later werden ze bezorgd; dit iedere week en op de fiets. De winkels en de stad kwamen nu steeds dichterbij; eerst het Neptunusplein in de uitbreiding van de wijk. Deze mooie winkels waren voor mijn moeder een uitkomst. Later kwamen nog de winkels aan de Rietzangerstraat en Wiekslag in de nieuwbouwwijk Liendert, nog korter fietsen voor mijn moeder. Kruidenier Van der Heijden kwam niet meer.
De parochiegrenzen waren heel duidelijk. Wij ‘hoorden’ bij de Xaveriuskerk aan ‘t Zand, maar in 1958 werd de Heilig-Kruiskerk aan de Liendertseweg in gebruik genomen. Zelfs de kerk kwam in die tijd naar je toe. Na drie jaar Sint-Jorisschool aan de Schimmelpenninckstraat kon ik naar de Alexanderschool, naast de Kruiskerk. Het grootste verschil was wel dat we meisjes in de klas kregen.
Later kregen we weer een adreswijziging: het werd nu Liendertsedreef 90. Voor mijn vader kwam de gemeente Amersfoort precies op tijd zijn boerderij kopen. Hij zou binnenkort 65 jaar worden en geen van zijn kinderen had interesse om het over te nemen. Voor de andere jonge boeren in de buurt was het natuurlijk een trieste zaak; zij moesten een andere boerderij kopen, meestal in het noorden van ons land. Mijn vader kocht van de gemeente Amersfoort een stuk grond aan de Fazantenstraat in de wijk Liendert. Daar liet hij een nieuw huis bouwen. Begin 1967 verhuisden wij en kort erna werd de boerderij afgebroken. Vader en moeder woonden er tot hun dood.