Ontdekkingen en mysteries
PHILIP VAN DEN BERG
Voor mijn onderzoek naar de instrumenten van de Utrechtse orgelmakers Maarschalkerweerd & Zoon wilde ik graag een tekening zien van het oude orgel van de Martinusparochie in Hoogland. Omdat ik in Zwitserland woon waren Gijs Hilhorst en Gerard Raven zo vriendelijk het archief voor mij in te zien. Zij vonden een dossier zonder tekeningen, maar het bood wel nieuwe inzichten.
Drie orgels
Zo bleek het huidige fraaie Elbertse-orgel uit 1958 niet één, maar tenminste twee voorgangers te hebben gehad. Van de eerste dook een mogelijke foto op en van de tweede weten we nu ook iets meer.
Het eerste orgel
In het dossier zit een tot dusver niet bekend plan en bestek van Pieter Maarschalkerweerd voor een nieuw orgel, gedateerd 14 februari 1852. Mogelijk betreft dit het instrument waarvoor voorzitter L.F. Huberts en A. van Velthuizen op 11 maart 1862 een verzoek indienden tot reparatie door de orgelmaker. Dat was vrijwel exact tien jaar later en dat was de garantietermijn die Maarschalkerweerd in zijn plan had vermeld.
Had de parochie hem ontboden om het orgel nog eens na te zien vóór het verstrijken van de garantie? De mankementen worden niet genoemd, maar het vermelde bedrag zou wel opvallend hoog zijn voor een orgel dat pas tien jaar jong was. Aartsbisschop Henricus van de Wetering betaalde; hij was overigens zelf in Hoogland geboren en zal dus graag iets voor zijn parochie hebben gedaan. In september 1884 is het orgel verplaatst naar het nieuwe kerkgebouw ernaast, dat twee jaar eerder was gebouwd. Maarschalkerweerd rekende daar f155 voor. Het eerste orgel is in 1907 door Michaël Maarschalkerweerd ingenomen voor f200 en overgeplaatst naar de Sint Henricuskerk in het Soester kwartier te Amersfoort. Als dit gegeven klopt weten we hoe het er uit gezien heeft!
Het tweede orgel van 1907
Op 3 oktober 1905 stuurde Pieters zoon en opvolger Michaël Maarschalkerweerd een plan en bestek voor een nieuw orgel. Ook dat was nieuw voor mij. De kosten bedroegen [6.300. Die werden grotendeels betaald met de hypotheek van f4.500 op boerderij Buurtsdijk, destijds bewoond door Gijs van Zuilen. Het tekort is uit de kerkenkas bijgelegd na goedkeuring van Van de Wetering. Het orgel is ingewijd op Pasen, 31 maart 1906.
Het pedaal was relatief mager uitgevoerd voor een orgel van achttien stemmen. In het plan was het alleen aangehangen, dus het had geen eigen registers. In de uiteindelijke uitvoering kreeg het één stem, een Subbas 16 vt, welke als zogenaamde transmissie de grootste pijpen van de Bourdon 16 vt op het eerste manuaal ‘leende’. Mogelijk was het pedaalspel secundair voor de toenmalige organist of waren financiële middelen van de parochie niet toereikend voor een uitgebreid pedaal. Het instrument is uiteindelijk uitgevoerd met twee stemmen minder op het tweede klavier dan in het plan, wat eveneens met de financiën te maken kan hebben gehad. Blijkens een nota uit 1920 heeft Maarschalkerweerd het orgel toen nog eens nagekeken en gestemd.
Vragen
Intussen zoek ik nog naar de tekeningen van 1852 en 1905 die in de bestekken worden vermeld, maar niet in het dossier zitten. Andere afbeeldingen zijn tot dusver ook nog niet gevonden; wie kan mij verder helpen? Ik houd mij van harte aanbevolen voor iedere afbeelding van beide orgels of enige omschrijving daarvan. Het gaat dan om de situatie vóór de Tweede Wereldoorlog, want het tweede orgel is helaas verloren gegaan bij het opblazen van de kerktoren door de Duitsers op 19 april 1945. Dat verklaart waarom in het dossier nieuwe correspondentie zit vanaf 1947.
Bronnen
Archief Eemland, Archief parochie H. Martinus, met name invnr 80, gebouwen orgel 1852-1905
[Peter Kok,] Een wis hooi achter de weezeboom. 100 jaar Martinuskerk Hoogland [Hoogland 1983]
Bedrijfsarchief firma Maarschalkerweerd & Zoon