Een verdwenen middeleeuwse boerderij
RUUD RAATS
Hamelenberg lag op een heuveltje aan de Eem in polder De Slaag. De boerderij is vergeten, maar was in de middeleeuwen van betekenis. Waarom was dat zo en hoe is het huis verdwenen?
De polder De Slaag, aan de Oostzijde van de Eem, kenmerkt zich door een vlak grasland waarop, vooral in het najaar, veel trekvogels rusten en foerageren. In het verleden is dit gebied niet zo vlak geweest. Door de zandafzetting van de Eem en afzettingen in de laatste IJstijd zijn er heuse zandheuvels in de omgeving achtergebleven. Hoogland (het dorp in het oosten) heet niet voor niets zo. Mogelijk was Hamelenberg al in 968 eigendom van graaf Wichman van Hamaland.
De naam Hamelenberg kan dan een verwijzing zijn naar dat Hamaland (of gewoon naar de Eem). De hoeve werd ook wel Het Slaagje genoemd en behoorde al vóór 1280 tot de Sint-Vitusabdij. De ontginning is veel ouder dan die van De Slaag zelf. Hamelenberg had dan ook een eigen sluis op de Eem.
Het weiland Hamelenberg. Links boerderij De Grote Melm.
De eerste vermelding van de bewoners is van 1328/9, toen waren dat Arent Frobbe en zijn vrouw. Het is echter mogelijk dat zij niet het boerenechtpaar waren, maar in een bijgebouwd huis woonden. In 1368 vinden we ook nog een Tideman van Hamelberg, die wél de eigenaar en/of pachter geweest moet zijn, want men duidt De Slaag dan aan als het gebied ten oosten van zijn hoeve. Hamelenberg stond tegenover boerderij Grote Melm in Soest. Er is sprake van in 1394, toen de bisschop van Utrecht het noemde als een huis van de heren van Abcoude. Mogelijk is het een jaar eerder gebouwd door Willem van Abcoude, tijdens de vernieuwing van de Slaagse Dijk (een kreekrug langs de Eem). Willem was heer van Soest; De Slaag hoorde tot 1814 nog niet bij Hoogland. Het huis kan een plaats zijn geweest waar de bisschop snel de Eem overstak naar de Grote Melm. Hij kwam dan van zijn versterkte huis Ter Eem (ten oosten van de Eem, even ten noorden van de A1). Van de Melm kon hij verder richting de stad Utrecht, waar hij veilig was.
Een van de weinige woontorens die nog bestaat is huis Den Ham te Vleuten (wikipedia).
Het kasteel verwoest.
In 1425 stelde Willems opvolger Jacob van Abcoude en Gaasbeek huis Hamelenberg met de landerijen beschikbaar aan de familie van Zweder van Culemborg. Dat was één van de rivaliserende bisschoppen in het kader van de Hoekse en Kabeljauwse Twisten. Het huis is daarom vermoedelijk versterkt met een rechthoekige woontoren met ruim een meter dikke muren. Waarschijnlijk is het huis in 1427 verwoest door de Amersfoorters, toen Zweders bondgenoot Philips van Bourgondië de Eemmonding had afgesloten.
Zweder werd verslagen en Jacob moest een proces voeren om zijn schade vergoed te krijgen. Hamelenberg zal daarna weer zijn opgebouwd, in ieder geval bewoonbaar gemaakt. Jacob droeg de hofstede in 1433 immers over aan het karthuizer klooster Nieuwlicht in Utrecht, dat zijn vader gesticht had. In 1446 werd gezegd dat Gijsbert van Hamelenberg op de boerderij woonde, met drie morgen (bijna 3 ha) eromheen. De overige landerijen in De Slaag (het goed Hamelen-berg genaamd) hadden een andere eigendomsgeschiedenis. Het huis is in 1581 door de karthuizers verkocht aan het klooster Mariënburg in Soest. Daarna is het kennelijk weer verwoest. Misschien in 1579, toen troepen van Oranje Amersfoort dwongen mee te doen met de Opstand. Maar waarschijnlijker in 1629, toen Spaanse en Duitse troepen Amersfoort enkele maanden bezetten en de omgeving plunderden. Op een kaart van 1639 staat alleen nog een weiland Groot Hamelenberg waar het huis had gestaan. Drie jaar later werden de goederen van Mariënburg overgedragen aan het Utrechtse Domkapittel.
Hamelenberg is perceel 641 op de polderkaart van 1666
(Museum Flehite).
Weg bodemarchief
In 1893 heeft het provinciaal bestuur ‘Dwarsprofillen van den Grooten Slaagschen dijk, den Hamelenberg en den Kleinen Slaagschen dijk’ laten maken voor het ‘Ontwerpen van verhoging en verzwaring van de Slaagse dijk cum annexis [met toebehoren]’. In 1951-1953 heeft Rijkswaterstaat zand gewonnen in en rond het gebied van de Hamelenberg, voor de ophoging van het A1-traject. Een Monumentenwet of Verdrag van Malta (dat archeologische plaatsen beschermt) bestond toen nog niet, waardoor de archeologie in het gebied voor altijd verloren is gegaan. Er ontstond een grote plas. Op de foto is wel een verhoogde weg te zien, die waarschijnlijk is gebruikt voor de zandwinning. Misschien was dit de middeleeuwse toegang tot Hamelenberg. Het is nu een toegang voor nooddiensten aan de Krachtwijkerweg in De Slaag.
Bronnen
Jos Hilhorst, ‘Het huis Hamelenberg in De Slaag bij Soest’, Flehite 26:3/4 (1999) 30-34
Jan en Jos Hilhorst, Soest, Hees en De Birkt (van de achtste tot de zeventiende eeuw) (Hilversum
2001) 111-113
Gijs Hilhorst, Gerard Monkhorst en Gerard Raven, ‘Hoogland-West. Geschiedenis en natuur van een
opmerkelijk landschap,’ De Bewaarsman 7 (2001) 21-100, ald.
B. Olde Meierink (red.), Kastelen en ridderhofsteden in Utrecht (Utrecht 1995) 536-537