Mogelijke verklaringen.
CEES VAN LOEN
In Hoogland kenden we meerdere boerderijen, waarvan de naam eindigt op het achtervoegsel –rijst. We noemen hier de “Katerijst”, de “Kolkrijst” en de “Langerijst”. Hoe kunnen deze namen zijn ontstaan, ofwel waaraan kunnen ze zijn ontleend. Voor een mogelijke verklaring is gebruik gemaakt van een hoogtelijnenkaart van Hoogland uit 1952.
Het achtervoegsel -ris komt in oude oorkonden voor en is in het taalgebruik geëvolueerd tot –rijs en in onze omgeving tot -rijst. Het Hooglands dialect spreekt van –riest en staat dus nog dicht bij het middelnederlandse -ris. Het betekent dunne tak, twijg of ook kreupelhout (bosje). Tegenwoordig kennen we het met name nog door het woord rijshout. Dit zijn wilgentenen, takken van de wilgenboom. De wilg houdt van de waterkant en groeit onder andere talrijk in de Biesbosch, een zeer waterrijk gebied. De takken worden ook nu nog gebruikt voor het vlechten van zinkstukken voor de bescherming van dijkvoeten.
De boerderijen met dit achtervoegsel zullen gelegen zijn geweest nabij natte plekken waar de wilg zich thuis voelt. De drie boerderijen met de naam -rijst lagen inderdaad in de omgeving van een moerasachtig gebied.
Hoogtelijnenkaart Waterschap ‘t Hogeland 1952, Archief Eemland k11092.
De kleuraanduidingen laten het hoogteverschil goed zien. Van blauw (heel laag) via lichtblauw naar lichtgroen (net boven zeeniveau) enzovoort. Anders gezegd: van koude kleuren naar warme kleuren betekent van laag naar hoog.
Twee van deze boerderijen, de Kolkrijst en de Langerijst zijn te vinden nabij de loop van de Malewetering, gegraven in de tweede helft van de 13e eeuw. Dit zal niet toevallig zijn, immers het ligt voor de hand dat ook onze voorouders zo slim waren om gebruik te maken van natuurlijke elementen in het landschap; in dit geval dus lagere gedeelten. Duidelijk blijkt uit de hoogtelijnenkaart dat de Malewetering als afwateringskanaal fungeerde en dat daartoe de hoogte van De Brand moest worden overwonnen om het teveel aan water naar lager gelegen gebieden te kunnen afvoeren.
Boerderij De Langerijst aan de Heideweg (foto archief HKH)
De Langerijst
De Langerijst was gelegen langs de bovenloop van de Malewetering en dit gebied behoorde, althans in verhouding tot de nabije omgeving, tot de wat lager gelegen gronden. Evenwijdig aan de huidige Duisterweg lag hier vlakbij in noord-zuid richting een langgerekte slenk, die ongeveer 1 à 1,5 meter lager lag dan het omringende terrein. Hier kan in vroeger tijd heel goed een moerasbos hebben gelegen, door de bewoners aangeduid als “de lange rijs(t)”. Zoals bijna elk stukje grond vroeger wel een naam droeg. Hoe zou, in een tijd dat er nog geen kadaster of postcode was uitgevonden, een perceel anders herkenbaar moeten zijn? De boerderij, die hier vlakbij werd gebouwd, kreeg derhalve de toepasselijke naam “De Langerijs(t)”.
De Kolkrijst
De Kolkrijst lag in een gebied, reikende vanaf buurtschap De Brand tot voorbij de Bunschoterstraat, dat ook lager gelegen was dan de omgeving. Het water kon er moeilijk weg. Men kan zich voorstellen dat liefhebbers van een zompige bodem als wilg en els daar volop groeiden. Pas na 1990 is hier met de installatie van het nieuwe, grotere gemaal aan de Eem -de Malesluis- een eind gekomen aan de (bijna) jaarlijkse wateroverlast in de winter.
Wateroverlast aan de Heideweg (foto archief HKH)
Tegenover De Kolkrijst, aan de weg van De Ham naar de buurtschap Zevenhuizen, lag een kolk. Deze kolk kan een restant zijn geweest van het moeras en is de waarschijnlijke naamgever van “De Kolk”, zoals De Kolkrijst tegenwoordig vaak kortweg wordt genoemd. Dus eenzelfde manier van plaatsaanduiding als bij de Langerijst; een verwijzing naar een landschapselement.
De brug over de Malewetering met links boerderij annex café De Kolkrijst en rechts smederij Van Loen. De kolk is gedempt om ruimte te maken voor de bouw van de smederij ( foto uit “Hoogland, beelden die voorbijgaan”).
De foto is van vóór 10 mei 1940, want toen zijn beiden door het Nederlandse leger platgebrand voor de schootsveldverruiming. Er kwam nieuwbouw voor in de plaats.
Foutje op de Kadastrale Kaart 1832
Oude kaarten geven soms een aanwijzing, maar dat hoeft niet altijd te kloppen. De kolk bij De Kolkrijst is er zeker geweest, maar deze lag, zoals geschreven, tegenover de boerderij en niet strak er voor, zoals op de kaart staat getekend. Ruud Hopster wees mij er op, dat op de kaart het traject links van De Kolkrijst vanaf de kruising niet kan kloppen. Dat ziet er heel raar uit. Verklaring: blauw (water) en geel (weg) moeten zijn verwisseld bij het inkleuren van de kaart. Zijn die andersom dan klopt de rare kruising meteen veel beter. Zie de kaartjes hieronder, waarbij ik op de tweede kaart de kleuren heb omgewisseld. Zo zie je hoe gegevens uit het verleden altijd kritisch bekeken moet worden. Er werden soms fouten gemaakt.
Foutieve inkleuring van westelijk tracé Heisteeg-Malewetering op de Kadastrale kaart van 1832
Verbeterde inkleuring van westelijk tracé Heisteeg-Malewetering
De Katerijst
Het middelnederlandse woord kate was een aanduiding voor het huisje van een keuterboer. De Hoogtelijnkaart geeft hier een wat ander beeld dan bij de twee andere boerderijen. Het land is hoger gelegen dan langs de Malewetering, maar het is toch lager gelegen ten opzichte van de omgeving, wat net voldoende kan zijn geweest voor een natte omgeving. Dat men hier in vroeger tijden rekening moest houden met het water is ook te herleiden uit de naam van de naburige boerderij Bosserdijk.
Ik herinner mij dat eertijds de Zevenhuizerstraat bij de Zuivelfabriek (nu Zuivelhof) veel last had van wateroverlast na hevige regenval. De Katerijst lag daar iets ten westen van. Hier is dus sprake van een naam, die is opgebouwd uit een landschapselement en een menselijke activiteit, bewoning.
De Katerijst eind jaren ’60 (foto archief Ruud Hopster)
Bronnen:
P. Vinc. van Wijk, ord. carm. Boerderijnamen. Over de oorsprong, geschiedenis en betekenis. Tweede druk, 1948, pag.31 e.v.
Margriet Mijnssen-Dutilh, Amersfoort lag aan zee, 2008, pag.29
Hoogtelijnenkaart van het Waterschap ‘t Hogeland 1952.
De Geïntegreerde Taalbank, o.a. Middelnederlandsch Woordenboek
Website gtb.inl.nl
Kadastrale Atlas van de provincie Utrecht 1832
Gerard Raven, Boerderij Bosserdijk sinds 1620, De Bewaarsman 1997-2, pag.20.