Een verhaal in Eemlander tongval uit 1885
TEUNIS PLUIM
Op 15 februari 1883 werd de toen negentienjarige Teunis Pluim benoemd tot hulponderwijzer – naast hoofdonderwijzer J.H. Hamers – aan de openbare school aan de Ham, een school met ongeveer 190 kinderen. In zijn Hooglandse periode behaalde Teunis de hoofdakte en een akte Duits. Daarnaast werd hij gediplomeerd leraar in het Volapük, een kunstmatige wereldtaal, net als het bekender Esperanto.
Eind augustus 1884 overleed Hamers en met z’n twintig jaar werd Teunis waarnemend hoofd. Vanaf 1885 leverde Teunis regelmatig stukken voor de Nieuwe Amersfoortsche Courant over ridderverhalen, het Volapük en geschiedenis. Hij schreef voor die krant ook enkele stukken in Eemlands dialect, zoals het onderstaande stuk dat op 28 maart en 1 april 1885 verscheen. In De Bewaarsman is de spelling weergegeven, zoals hij die in 1885 opschreef.
Na ruim drie jaar vertrok Pluim naar de Oosterschool in Baarn. In 1904 werd hij hoofd van de Westerschool. Zijn activiteiten daar waren vele: schrijven van lees-, taal-, geschiedenis- en biologiemethoden en van een aantal boeken over de geschiedenis van Baarn. Hij deed opgravingen bij Lage Vuursche en was erelid van tal van historische genootschappen. Na zijn pensionering in 1929 werd hij benoemd tot archivaris van Baarn. Hij overleed in 1931.
* * *
‘t Is midde in den zoemer: wel ’n bietje wárm, maor toch aokelik mooi weer. As je laangs d’n Eemdiek komt, dán kù-je de blommetjes, die d’r bleujen, niet telle, zoo’n hoop en zooveul. En om je heen, daor fluiten zooveul voegels, dat je d’n oore d’r van tuute. Je bint ommers hier wel ‘s meer gewist, ánders kiek je maor ‘s rond, waor je bint. Gunt zie je de tore van Amersfort, de Lángeján, daor de kárk ván Soest, daor ván Baore en gunter ván ‘t Hoogelánd. Daor dat witte huus met dié vremde schoorsteene d’r op is Keulhörst. Ze zegge dat ‘t al heel oud is, wel vuufhonderd jaor. Lang geleje hêt d’r ok ‘n groot bosch bi gewist, maor daor is noe weinig van over; m’n grootvaor hêt ‘t anders nog best gekend. De huus, die d’r omheen staon, hoore-n-ok bi ‘t kesteel. Eén is d’r bi, dà mò-je ‘s onthouwe, daor zù-je laoter wel ’s meer ván hoore; ik zal ‘t maor ’t Eemhuus neume, omdat ’t niet veer van d’n Eem leit.
Hier bi d’n Eem staot ’n groote liendeboom; kiek, daor vliege juust ’n kwak kreije of. Onder de boom is ’n bánk, daor kù-je op zitte, as je meuj bin. Lawe ’t maor ’s doen. ’t Is hier frisch an ’t waoter, vien-je ok niet? As je d’n neus ’s goed opsnuuft, dan ruuk-je de blomme-n-om je heen.
Lindeboom aan de Eem met boombank, aan het eind van de Coelhorsterlaan. Burgemeester G.J. baron van Boetzelaer met zijn zonen Jan Willem en Job. (foto archief HKH)
’n Boerejong en ’n deere
Hou noe je hánd ’s veur d’n ooge, omdat de zon zoo schient, en kiek dán ’s over d’n Eem, de kánt van Soest uut. Wa’n boel minsche bin d’r an ’t wárk. ’t Is vandaog ok zuk mooi weer om te hooje, ’t is zoo daolik dreug. As je goed kiekt, dán ziè-je gunter ok ’n boerejong en ’n deere an ’t hooje. Weetje wie ’t zin? De jong is uut ’t Eemhuus, en de deere komt van Kreijenhörst, ’n groote boerderie op Bunschote-n-an. Nou mò-je wete, as dat de jong niet heel riek is; z’n moeder hêt nog wel ’n paor cente, maor die kan d’r niet van leve; daorom is d’r eenige zeun zooveul as knecht op Kreijenhörst. Hie verdient er behalve de kost nog zoo’n aorig duitje, en daor geeft-ie Zaterdagsaoves greig de helft van aon z’n moeder. Z’n vaoder is al verscheije jaor dood, en om z’n moeder niet zoo alleen te laote, komt-ie alle aovend thuus. Ik zou nog vergete te zegge, as dat-ie Hendrik heet, maor de minsche neume ‘m altied Hent.
De deere van Kreijenhörst, Wils heet ze, is van hooger kom-of as Hent. D’r ouwers hên dubbel en dwars d’r broot en je begriept dat ze veul met d’r eenig kiend op hên.
Wils is ánders niks grootsch; ze wil best tege Hent praote, net zoo goet of-ie duuzende bezat. ‘k Heb al wel ’s hoore zegge, dat ’t mettertied ’n paor zou wörde; maor de minsche zegge zoo veul.
Kiek nou nog ’s naor die twee. Verzinke, ze smiet ‘m krek ’n kwak hooi op z’n kop. Hie doet, of-ie d’r leed om wördt, maor gloof dat ’t niet zoo árg zin zal. Meer zak d’r noe niet van zegge, laoter zù-je wel ’s meer hoore.
Naor de stad
’t Is ennige weke laoter; we schrieve-n-al September. ’t Is nog vroeg in d’n márge, maor Hent hêt ’t heel druk op Kreijenhörst. Je mot wete, dat ’t vandaog Vriedag is, en omdat de boer ’n bietje ziek is, zal Hent vandaog maor naor stad rieje. De vrouw neemt Wils ok mee, want de deere hêt wat neis te koope en daor wil ze zelf bi zin.
Hent hêt wat ’n schik, dat-ie vandaog veur boer mag speule en noe gevallig Wils ok mee gaot. Dat begriepje wel. De zon schient er ok blie om te zin, want-ie kiekt zoo helder as-ie in geen tied gedaon hêt.
‘Vurt peerd!’ schrêwt Hent en daor gaot ’t heen. Niet al te kloek dan moch ze – je weet wel wie – ’s bang wörde. Of en toe kiekt-ie ’s achterom in de tentwaoge; en elke keer geeft ze hum ’n kniepoogje, krek of ze zegge wil:’Toe maor jong, dat gaot goed’. En in d’r eiges denkt ze : ‘ ’t Is toch ’n vieve jong, ‘k hêt er schik of, dat-ie zoo goed rieje kan’. – Hent komt veul bekende veurbie, en dan kiekt-ie zoo parmantig, of ie de koning was.
Toe ze in de stad uutgespann waore, zei Hent tot de vrouw en Wils:’ Noe verzeuk ik je vrindelijk om ’n glaosje jannies met suuker’.
‘Das toch aorig’ zei Wils ‘ kewan, moeder, lawe’. De vrouw stong d’r niet árg op, maor ze dee toch de zin van d’r deere.
‘Hooitijd bij de Eem’, olieverf op doek, Jan Holtrop 1917-1995
(afbeelding kunsthandel D.J.Zeeman te Huizen)
De twee vrullie gongen de stad in om wat te komeschuppe; wat ze kochte, zak-je maor niet zegge, daor hêt een ánder niks niet mee te maoke. Da-wikje wel zegge, as dat Hent de heele veurmiddag aokelik in z’n doen was en duk zee-d-ie in z’n eiges: ‘ As de baon klaor is, zak ’t heur zegge’. Wat? – dat zù-je wel hoore.
De baon kwam klaor, ’t was of ’t spul sprak. Hie zit alleen in de gelagkaomer, toe Wils zonder de vrouw ok binne kwam ‘zitj’al op ons te wachte, Hent?’ – ‘Jao, das te zegge,…nee….’ – hie raokt de klus kwiet en kriegt ’n kop as vuur. Verdreid! Hoe was ’t ook weer!… ‘Hoor’s Wils, ‘k heb je ’t allang wille zegge; gao daor ’s zitte, m’n deere, en drink medeen ‘s ’n glaosje wà-je lust. ‘k Hou toch zoo aokelik veul van je, dak je ’t niet half zegge kan. Wat zou-je d’r van zegge, as ‘k je vrieje moch?’ –
Wils wördt ok rood, en ‘nee’ zegge wil ze niet en – ‘ jao’ kan ze ok niet. Ze weet-er goed uut te komme: ’Hent, je begriep toch, as da’k vaoder en moeder der over spreke mot’. Hent kninkt, hie begriept ales en hie haolt ’n glaosje rood veur de deere. ‘Dat hoeft noe niet’, zeitze, maor ze drinkt ’t best op.
Hie gaot ’t peerd inspanne; ’n poosje laoter bin ze alle drie weer op weg naor huus. Hent is nog meer in z’n schik as ván marge. Hie hoort de vrouw en Wils druk met elkaor praote. Hie begriept wel waor ’t over is. Effentjes kiekt-ie stiekum om, en hiè màrkt wel as dat ’t goed gaon zál. In z’n eiges zit-ie al te praktezeere, wat-ie tegen de vrouw en de baos zal zegge.
Met de dochter gaon
Toe ze thuus kwaome, hielp-ie de vrouw eerst uut de waoge en toe Wils. Ze hêt goeje schik en ze kniept ‘m verzinke in z’n árm. ‘Vraog ’t strak maor’, zeit ze medeen.
Ze kwaome-n-in huus; ‘Hoe is ’t gegaon?’ vroeg de boer an Hent. ‘Bovesbest baos, niet gaw gedaon? De klok hêt net eerst hálf twee gesloege’.
Onderwijl de boer nog ’t een en ander te vraoge had, wier ’t ete klaor gezet. Hent was stik beduusd dat ’t ete hum zoo lekker smaokte; maar op ’t lest docht-ie weer, wast-e zegge most, en toe bleef ’t éte haast in de keel steke. Maar hie most en zou ’t zegge ‘Boer’ begon ie, en hie hoestte en wier zoo rood as vuur, ‘Boer ‘k heb joe en de vrouw wat te vraoge’.
De boer keek ‘m raor an en de vrouw lachte half. ‘Wa zou-j-er van zegge, as ik je dochter ’s vroeg om d’r mee te gaon? ‘k Heb zoo innig veul met d’r op’. De boer keek z’n wief ’s an, krauwde z’n kop ’s en zee : ‘Hent, meen-je dat?’ ‘Wis en wraftig’ zee Hent en hie kreeg weer ’n kop as vuur.- ‘Daor mot ik nog ’s over denke, want ’k hêt d’r nooit over gedocht’, zee de boer weer. ‘Daor motte w’s op slaope’.- Hent gong weg en docht d’n heele middag nárgens over as over Hent en wat de boer zegge zou.
’t Liep naar wensch af. Wel vergat de boer niet, dat zijn knecht ‘niet zoo heel veul in de melk had te brokke’, maar hij was toch altijd oppassend en werkzaam geweest. En dat is ook wat waard. Dan had de vrouw, blakende van liefde voor haar eenig kind, het hare ertoe bijgebracht om haren man over te halen; en de lezer weet even goed als ik, dat de zwakke sekse sterk is in ’t zoeken en aanwenden van argumenten. ’t Kon dus wel niet anders, of de boer moest voor zijne twee bestrijdsters – ware amazones – zwichten. De strijd had bijna eene week geduurd – eene eeuwigheid voor de twee minnende harten.
Hent gong acht daog laoter om vuuf uur z’n stuk ete. Je begriep wel waor ie over docht, Wils kwam ‘m tege loope, en wàt ze zee, begriep je ok wel. Had z’n deere hum zeute koek op ’t brood gedaon. Nee, dan niet, maar ’t brood smaokte hum toch net zoo.
Wat de boer en de vrouw hum zeeje, kon-ie haost niet hoore, en toe ze hum ’n hánd gaove en Wils ok en toe die twee mekaar, – toe wier-ie zoo raor om z’n hart, dat ie verdreid! begos te grimme.
Saves om half negen gong ie naor huus. Blie, heel blie, da spreekt van zelf. Hie keek ’s op naor de maon, ’t was net of-ie op de tore van de Lángenoord vasthong, en tegen Hent stong te lache.
Zoo hard as-’n kiewiet liep Hent langs d’n Eemdiek. We zulle-n hum maor naor ’t Eemhuus laote gaon, en maor niet hoore wat-ie z’n moeder vertelt. Daor begriepje áles of.
Brand
’t Is leinte gewörde. De wienter is veur Hent heel gaw veurbie gewist. Hie hêt verscheije keer met Wils schaotse gereje op d-’n Eem. Een hoop minsche hên aon den diek gestaon en hên d’r heel wat ván te zegge gehad.
’t Is leinte gewörde. Verscheije blompjes bleuje-n al aon d’n Eemdiek. ’t Is ok al nao Paosche. Kom, gao ’s mee naor ’t Eemhuus.
Je meent zeker, as dat Hent getrouwd is. As je de deur op doet van ’t Eemhuus, dan mot-je niet schrikke. Kiek, die bleike jong is Hent. As ik ’t je niet zee, ha-jum zeker niet gekend. Goa maor ’s zitte, dán zal z’n moeder wel ’s zegge wat er gebeurd is. Heel wat meer as dat je denkt. Hent zal er wel niks niet van hoore, hie slaapt gevallig. Luuster dan maor:
‘ ’t Was Sunte-Peter smárgens heel vroeg, toe Hent de deur uutgong: ze zouwe op Kreijenhörst dörsche. Hie was d’r al kort bie gekomme (laoter hêt-ie mien alles verteld) toen-ie zag, dat er die kánt uut brand was. Maor hie had nog niks geen kwaad árg. Hie liep wat harder om ’t op Kreijenhörst te zegge, dan konne ze helpe.
Maor daor márkt-ie in ’t lest, dat ’t Kreijenhörst zelf is. Medeen toen-ie ’t volk opschrêwe zou – want hie zag niks – komt de boer hum tege holle op ’t losse peerd. Hent bleef effe staon; en toe de boer hum veurbie holde, riep-ie tege Hent:’Hent, m’n God, wat heije noe toch gedaon?’ Hent is d’r zoo aokelik van geschrokke, dat-ie d’r neergevallen is; en toe-n-ie weer bikwam hàn z’m hier in huus gedraoge. Ik docht dat-ie gek wier.
Ales is haost afgebrand, want ’t duurde ’n heele tied eer de boer met de brandspuut weerom was. De boer en de minsche gaove Hent de schuld. Hie hêt suns die tied niks meer gedaon as miemere; want je begriept, dat ie niet meer met Wils gaon moch. Och, hie had zoo veul met d’r op, en dan nog zegge, dat ie ’n brandstichter is’.
Late-we maor gaw heen gaon, want we zouwe met ’t ouwe vrommes nog beginne te grimme. Ik hêt gehoord, as dat de boer van Kreijenhörst niet in de brandkast was, hie is pas half zoo riek as vrogger. Of Wils nog an Hent denkt? ‘k Mag ales niet zegge, maor dàt is zeker.
Op de teeje getroje
We schrieve het veurst van Junie. Aon d’n Eemdiek zit Hent en hie kiekt gedurig de kant van Soest uut. Hie denk weer aon den hooitied van vleeje jaor. ’t Is krek of-ie lacht. De voegels hên ok schik, en ’t waoter in de-n-Eem ok, hie kan ’t op den diek hoore. Hie is niet zoo wit as onderlest. Wördt ie beter? ‘k Zal je nog ’s wat zegge. Kewan, lawe dan gunter ’s gaon zitte in ’t gras. Eergister is er ’n boerejong op hol gewist. Hi hêt z’n eiges árg bezeerd en de minsche zegge, dat ie gaw starve zal. Daor bin ok al gerechtsluu bi ‘m gewist, want hi hêt gezeid, dat-ie de brand op Kreijenhörst aggestoke hêt. De knecht van hullie het ok mee-eholpe, en die zeit ok dat ’t waor is.
De boerejong was arg leed op Wils d’r vader gewörde; de jong had altied zoo’n goed oog op d’r gehad, maar de boer had ‘m op de teeje getroje. Uut leejigheid stak ie toe Kreijenhörst in brand. Van marge is de knecht al weggebracht. Hent hêt dat ok gehoord, en je begriept wel, waorom ie noe zoo’n schik hêt.
Een poosje laoter komt Wils langs d’n Eemdiek. Ze ziet Hent zitte en ’t schient of ze hum zeukt. Hent kiekt der ok, en hie weet zelf niet wat-ie van binne veult; in geen vuuf maand hêt-ie ze gesproke, en maor eens in de veerte gezien. ‘ Hent’, roept ze, ‘Hent-bin-jie-daor?’ en ze vliegt naor hum toe en geeft hum d’r beije hánd. Toen is ze gaw naor Kreijenhörst geloope en hêt d’r Vaoder weze haole. Hent is raor en vremd gewörde, hie is opgestaon en ’t was of-ie niks niemendal meer scheelde. Toen ie aon ’t Eemhuus kwam, stong de boer en Wils hum al op te wachte. Ik zal je maor niks d’r van naovertelle wat er gezeid is. Da wik-je wel zegge, dat Hent ’n paor maond laoter, weer naor stad gong op Vriedag, maor noe met – z’n wief.
As de lezer die kant ’s uutkomt, dan wunsch ik dat-ie plezierig mag kuijeren aon d’n Eemdiek.