Belevenissen van een Gennepse evacué (1944-1945)
Dagboek van Hendrik Thijssen – deel 2
Het dagboek van Hendrik Thijssen gaat over zijn evacuatie vanuit Gennep naar Hoogland. Deel 1 is te vinden in De Bewaarsman 2016-2. Hierin wordt de lange tocht van Gennep naar Hoogland beschreven. Deel 2 gaat over het verblijf in Hoogland. Hendrik is samen met zijn broer Andries ondergebracht bij kruidenier Kees Krijnen. Hendrik wacht met smart op nieuws over zijn verloofde Miny Kersten. Na verloop van tijd ontstaan er spanningen tussen de evacués en de familie Krijnen en besluiten Hendrik en broer Andries te vertrekken. In de laatste weken voor de Bevrijding nemen de onrust en de gevechtshandelingen toe. Belevenissen worden steeds vaker in losse woorden of in telegramstijl weergegeven.
Vrijdag 27 oktober 1944
De grote trek is achter de rug. Eindelijk hebben we dan eens gelegenheid op verhaal te komen. We maken kennis met onze kwartiergevers: “Opoe” van Hees, Kees Krijnen en zijn vrouw Cis van Hees, [zoon] Johnnie, Eef Spijker (onderduiker). Onmiddellijk na onze aankomst kunnen we ons tegoed doen aan een flink maal. De kost is zo stevig dat Andries zijn maag er nog niet veel van verwerken kan. Na het eten gaat Andries met de vrouw des huizes ons slaapverblijf in orde maken terwijl ik met Piet van de Brugge (onderwijzer) kennismaak en een wandeling naar zijn verblijf maak. “Oom Kees” heeft een pinzweer [steenpuist] maar ondanks dat maakt hij nogal eens gekheid. Het lijkt me een gezellige baas. De eerste nacht bij Krijnen is rustig. Af en toe slechts horen we het schieten van het afweergeschut in de buurt.
Zaterdag 28 oktober
Uit op verkenning. Informeren bij Concordia of er nog evacués verwacht worden. De familie Coopmans uit Ottersum [buurdorp van Gennep] arriveert. Over de familie Kersten weten ze niets dan dat ze nog in Goch bij hen in een school geslapen hebben. Misschien komen ze een dezer dagen wel opduiken in Hoogland? Ik werk me in in het kruideniersbedrijf en de bonnenkwestie.
Zondag 29 oktober
Koffie op bed. Niet naar de kerk. Hoogland staat berucht voor zijn Landwacht [ordebewakers in opdracht van de Duitsers] die dagelijks vanuit Amersfoort de omstreken onveilig maakt. Vader en Moeke “maken de route” [langs hun kinderen die op verschillende adressen in Hoogland verblijven].
Week 30 oktober
4 november Ik word op en top kruidenier. Het werken in de winkel is niet ongezellig. Je moet echter het hoofd erbij houden: bonnen, prijzen, grammetjes, mensen die het zout al of niet gehad hebben, enzovoorts.
Winkel kruidenier Krijnen – Van Hees begin jaren ‘60. In dit naast Concordia aan de Zevenhuizerstraat staande pand zijn nu een cafetaria en een sportsalon voor vrouwen gevestigd (foto uit het boek “Hoogland, Beelden die voorbijgaan” 1993).
We maken kennis met de organist Van Hamersveld die ons af en toe gezellige uurtjes bezorgt. Woensdag 1 november [een dag te laat] wordt stil de verjaardag van Vader gevierd. Het is heel anders dan thuis. De eerste verjaardag in den vreemde. Welke zal de laatste zijn? […] ’s Avonds wordt de radio nog eens voor de dag gehaald en hebben we naast het “clandestiene” elektrische licht ook nog clandestiene muziek. Zo is het wel gezellig maar toch mis je iets. Iets dat eigen was aan de zaterdagavonden van vroeger. Bom! Vlak in de buurt? […]
Maandag 6 november
Muziekboeken uitzoeken bij Van Hamersveld. We hebben in de tijd dat we hier zijn al veel over Bunschoten en Spakenburg horen vertellen. Eigenaardig volk met eigenaardige levenswijzen. We zullen eens een kijkje gaan nemen. Na de middag vertrekken we met een heel troepje zingend naar de “zee”. Na een stevig uur marcheren, bereiken we Bunschoten. In het midden de Eem [bedoeld wordt de Spakenburgergracht], aan weerskanten hiervan een straat met huizen. Verderop liggen weinig huizen. Die ene straat maakt dus vrijwel heel Bunschoten uit. Interessanter is Spakenburg met zijn speelgoedhuisjes en typische klederdracht. Zelfs kinderen van één en twee jaar dragen het “uniform”. Hun staat het heel leuk. Het is juist wasdag en we zien dus de speciale manier van wasdrogen: op straat, zonder waspinnen [wasknijpers]. Wij lopen door naar de haven en het IJsselmeer. De schippers varen niet meer uit. De ingang van de haven is ver- sperd. Clandestien varen enige schepen nog wel eens uit en blijven bij terugkeer bij de ingang liggen. Het is erg winderig aan de “zee”; wel een mooi gezicht. Voor onze terugkeer kopen we een flinke portie appelen en wat souvenirs. […]
Dinsdag 14 november
Harry Basten [Gennepse evacué]: Moeder Kersten in Velp ziek. De hele familie daar achtergebleven? We zitten niet bij de pakken neer. Ik ben intussen volledig kruidenier geworden en goed met de zaak op de hoogte. Het is maar goed dat we wat werk hebben. De tijd valt dan niet zo lang. Ik hervat mijn studie [wiskunde] weer. Het valt wel niet mee om er weer in te komen, maar het moet. Met de toekomst voor ogen gaat alles beter. Privélessen [wiskunde] aan Rie van de Bogaard en Gijs ten Dijk [Gennepse eva- cués]. In de toekomst: Betsie Nooy [evacué] e.a.? Er is “plenty of work to do”. In de vrije tijd heb ik gelegenheid om wat te lezen of piano te spelen. De avon- den zijn gezellig al moet af en toe het elektrisch licht nog al eens “gerepareerd” worden. Met de opsporing van Miny wil het nog niet vlotten. Informatie hier en daar levert niets of niet veel op. De telefoons hebben gerinkeld in de meeste plaatsen van Utrecht, maar geen Kersten te vinden. Toch houd ik me gereed: de fiets staat klaar, een evacuatieband blijft gereserveerd, papieren heb ik in de zak,
Maandag 27 november
Razzia (naar eigen inwoners, maar ook evacués, mannelijke; Arbeitseinsatz). […]
Dinsdag 5 december
Sint-Nicolaasavond! Op verzoek van familie Van Loen zal ik als Zwarte Piet functioneren. ’s Middags om twee uur beginnen de voorbereidselen. Het zwartmaken is een hele kwestie. Oom Kees komt me te hulp. Daarna speculaasverkoop in de winkel en receptie in de kamer. Tegen de avond komen de kinderen van Van Hamersveld. Het valt niet mee Zwarte Piet te spelen als je geen zakdoek mag gebruiken. [Het bezoek aan] Keizer werd het grote succes. De jongens zullen wel met een volle broek hebben gezeten. Van Loen: een hele kamer vol (dertig personen). Toespraak en uitdelen van cadeaus. Annie [dienstbode bij Van Loen] in de zak. Na afloop borrel bij Van de Hoef en Truus Boersen in de zak. ’s Avonds word ik lekker met warm water gewassen. […]
Vrijdag 8 december
Juiste adres van Miny: Bisschop Staalschool, Velp. Brief schrijven. Volgende morgen wandeling door de sneeuw om de brief te posten. Voor acht uur vanwege de Landwacht. Dora [zus van Hendrik Thijssen] krijgt haar oproep om aardappelen te schillen voor de Wehrmacht. Na kort beraad duikt ze onder bij Verhoef. […]
Dinsdag 12 december
134 pond [Hendriks eigen gewicht: 67 kilo]. ’s Avonds oom Kees [Krijnen] + Jan Boom [overbuurman] en Eef: kolen halen bij Duitse Wehrmacht in school. Er wordt geschoten. Gelukkig geen doden. Verlies: twee manden. De volgende morgen 13 december volgt er een verordening tegen het stelen van kolen. Gijzelaars uit de buurt zullen gepakt worden. […]
Vrijdag 22 december
De eerste twee brieven van Miny!! Ze is op weg naar het noorden. […]
Zaterdag 23 december Vroeg op. Schoonmaak! Ophalen harmonium. “Wilhelmus”. […]
Maandag 25 december Vijf uur nachtmis. Op koor. Tien uur hoogmis. Lof. Toch geen gezellige Kerstmis zo! […]
Zondag 31 december Vader en Moeke op bezoek. Twee verzoeken om Oudejaar elders te vieren. Oliebollen en grammofoonmuziek: “Als ik voor de lopen sta” [uit: “Het lied der achttien doden” van Jan Campert]. Twaalf uur nieuwjaarswensen. Schieten! […]
Vrijdag 9 maart
Preikoek. Laat kachel maar uitgaan, de evacués tellen niet mee. Het gaat verkeerd worden!! Schoonmaak gaat voor eten. Kwart voor twaalf nog steeds kachel uit. “Ik wou dat ik …”. Winkel dweilen. Hoogesteeg. Oom Kees gaat toch die richting uit. Maar mis hoor! Veel pastaklanten. Keizer: Rizla-vloeitjes [voor sigaretten]. […]
Woensdag 14 maart
Prachtig weer. Zeven tot negen uur studie. ’s Middags spitten tot vier uur. Klompen wassen aan de sloot. Van Dijk melk halen. Hoeveel sigaretten van tien peukjes? Activiteit van vliegtuigen overdag. Dekking zoeken tegen afweer. ’s Avonds Boersen. Naviering Andries’ verjaardag: sigaretten en kersen. ’s Avonds bom. […]
Maandag 19 maart
Sint Jozefdag. Half zeven op. Wasdag. Eef heeft niet veel lust. Ik stamp twee tonnen [met wasgoed]. Tante Ciska neemt het over. […] Tegen half elf arriveert oom Kees. Tante Ciska doet een boekje open over onze “luiheid”!!! […] Ik de schuur uit en na een hevige woordenwisseling waarbij oom Kees al gauw inbindt en Ciska de waarheid eens onder de neus wordt gewreven, “neemt het gezamenlijk mannelijk personeel de kuierlatten” […]. Toevluchtsoord: de “Kolk Rijst” waar we voorlopig kunnen blijven. Andries slaapt bij Van Loen. Hopelijk zal voor Gerritje en Herman een andere plaats gevonden worden. Gudde [lid van de Evacuatiecommissie] is boos. Omdat we hem voor een voldongen feit hebben geplaatst. Teruggaan doen we in geen geval, dan maar in een kippenhok. Tegen zeven uur gaan we, na eerst bij Jan een hartversterking en zenuwstillend middel hebben gehaald in de vorm van een sigaret, naar de firma [Krijnen] om onze spullen op te halen. We verwachten grote herrie. Als we echter met de bolderwagen van Boersen arriveren zijn ze zo mak als maar iets. Oom Kees werkt buiten. […] Als we alles ingepakt hebben en de bonnen enzovoorts opgevraagd, nemen we vluchtig afscheid van Opoe en Cis. Buiten houdt oom Kees ons aan de praat en het blijkt al direct hoe erg vervelend hij ons vertrek vindt. Die morgen heeft hij Eef [onderduiker] zelf naar Amersfoort gebracht. We kunnen in de toekomst nog steeds op hem rekenen. Voor de vorm en om de eer aan onszelf te houden, nemen we nog behoorlijk afscheid van Opoe, Cis en Johnnie… en “het is volbracht”. […]
Woensdag 21 maart Lente.
Drie jaar [verkering met Miny Kersten]!! Vliegtuigen. […] Zingen in sacristie van de kapel ter voorbereiding van de diensten voor de Goede Week [week voor Pasen]. De evacuatiecommissie lost de zaak op. Wij mogen blijven. […] Kaartje met evacuatieadressen (Cees van Loen).
Vrijdag 30 maart Goede Vrijdag.
Zang. Vier vliegtuigen op Lokhorst (twee benen eraf) en evacué (dood). Karnen. Ugchelen, Bochelt, Dinxperlo gevallen. Russen in Berlijn? ’s Nachts kanongebulder in de verte.
Zaterdag 31 maart Paaszaterdag.
Half zeven en half tien dienst. Elf uur zangrepetitie. Twaalf uur begrafenis. Half drie zingen. De Completen [laatste getijdengebed van de dag] oefenen. Biechten. Piano Boersen. Half zes Completen.
Zondag 1 april Pasen.
Mis bij de zusters. Tien uur plechtige hoogmis. Na de hoogmis naar Boersen. Diner op de Kolk Rijst. Afwas. Drie uur Vespers. Van de Tweel jarig. Nieuws gaat voor de felicitatie. Goede sigaar. Koffietafel de Kolk Rijst. Gezellige avond. […]
17-18 april
Wat een nacht! Bonzen op de deur. Dronken soldaten. Andries en ik moeten slapen. Ze stelen suiker, sigaren enzovoorts, enzovoorts. Niet storen. “Sonst werden Sie erschossen”. [“Anders wordt u doodgeschoten.”] Alles in de kelder. […]
Vrijdag 20 april
Zes uur bezichtiging verwoeste [Martinus]kerk. 12:40 lichte pantserwagens rijden Hoogland binnen!! De bevrijding!?
Dinsdag 24 april
[…] Theo’s relaas: Eén van de eerste granaten op priesterkoor van de kapel. Het Lof is juist vijf minuten uit. Gevecht in de pastorie. Kamer voor kamer veroverd. Canadezen in school, twee Duitsers. Eén Canadees doodgeknuppeld. Twee Duitsers in kerk? Huizenschade. Familie Koster vlucht in kelder. […] Twee Canadezen op kerkhof, een Duitser gewond. […] Negen uur: troepen maken zich gereed voor aanval. Langs twee wegen naar De Ham. De Ham evacueert naar Amersfoort. Granaten van de Duitsers en Canadees geschut. Rozenkrans [bidden] in de kelder. […] Vliegtuigen boven Amersfoort. Voltreffer op Kok van De Hoofd. [Schuur De Hooft werd getroffen door een Canadese granaat.] Spoken plenty English [“Veel Engels gesproken”]. Peter Morris leert Nederlands. Gesprek van Johnnie Johnston met Riek. Ik interpreter [tolk]. […]
Woensdag 25 april
[…] Duitsers leggen landmijnen. Koeien in de lucht [door een mijn]. Nog steeds trekken mensen wier huis getroffen is voorbij. De big guns [zwaar geschut] schieten in de morgenuren. De Duitsers liggen nog steeds twee kilometer van ons af. Berichten dat Berlijn gevallen is. Naar Vader en Moeke. Onderweg Krijnen, Boersen, Van Dijk. Terugkomst Keizer. Accu vullen. Gesprek in Engels met interpreter. Motorrijder. Vulpotlood verloren. Zware tanks ruïneren de straat. ’s Avonds handgranaten. Nieuwe buren in de kelder. Nog steeds granaten. ’s Avonds gesprek over scholen en studie in Canada met Johnnie Johnston en Ray.
Vrijdag 27 april
Begrafenis Smink. Drie mensen door Duitsers doodgeschoten. […] Kennismaking met nieuwe Canadezen bij Van Loen. Theo vertrokken naar Nijmegen. Kapper. Granaten in de buurt. Jongens op landmijn. Wagen op landmijn. ’s Avonds bij Keizer chocolademelk, thuis met auto.
Donderdag 3 mei
[…] Roeten begraven, 23 jaar. Getroffen in de kelder maandag j.l. [Goos Roeten kwam om door granaatscherf van voltreffer op boerderij De Tolick aan de Hamseweg.] […] Zes Canadezen op mijn. Benen eraf. Liendert vrij. Duizenden soldaten over Hoogeweg richting Amersfoort. Veel soldaten van Zevenhuizen. Graf soldaten bezichtigd. […]
Vrijdag 4 mei
Circa vier uur melding vier Duitsers bij Koller [transportbedrijf]. O.G. [Ondergrondse: het verzet] komt in actie. Opstelling bij brug [over de Malewetering bij de Kolkrijst]. De vier Duitsers blijken er meer te zijn. Gewapend met pantservuisten enzovoorts. Ze komen in de richting van de brug. O.G. door de velden terug. Wij in de kelder. Eén Duitser aan het caféraam, één op de brug. Om het huis, kloppen en rammelen. Wij maken lawaai om ze niet te horen. Zandzakken op de kelder worden opgelicht. Later blijkt dat de Engelse patrouillerende troepen zijn vertrokken en Hoogland weer bezet is door Duitsers. Pantserwagens met nodige militairen rijden Hoogland weer binnen. We hebben te vroeg gejuicht. Vinden tas van O.G.: verborgen. ’s Avonds: Van Loen en Jan waken op zolder. Tegen elf uur sluipen troepen nader. Wij weten niet of het Engelsen of Duitsers zijn. Schopgerammel in de Oude Kerksteeg. ’s Nachts verder rustig.
Zaterdag 5 mei
De naderbij geslopen troepen blijken Duitsers te zijn. De stemming daalt beneden peil. Hele dag wacht [houden] op zolder om beurten. Duitsers in schuttersputten in Kerksteeg en bij brug [over de Malewetering bij de Kolkrijst]. Uitkijkpost bij brug. ’s Middags komt een hoge [Duitse officier] “opspelen”. “Geweldige” aanvoer van troepen. Ongeveer driehonderd. In huis “gehangen”. De dag valt ontzettend lang. […]
Pakje sigaretten met namen van bevrijders (collectie Thijssen).
Zondag 6 mei
Niemand naar de kerk. Hoge [Duitse officier] komt terug. De dag verloopt verder saai tot half zes (eten). We horen gerommel. Kelder in. De eerste schoten vallen. Mitrailleurgeweerschoten.
Brand Wolfshaar. Even later Langenoord. We nemen blusapparaat mee in de kelder. Tanks over brug. Weten niet welke. Bescheiden klop op de deur. Jan maakt open. Eerste Tommy [komt] binnen. [Engelse Bevrijder. Later blijken de Bevrijders Canadezen te zijn.] Vraagt of er nog soldaten in huis zijn. Jan licht bij. Handen geven. Aanwijzingen waar “Germans” [Duitsers] zijn. In de buurt lopen al overal Tommy’s rond. […] Tommy’s zijn “Canadians” […] Café ingericht als slaapplaats. […]
!! Bericht capitulatie Nederland !!
Bronnen
Zoon Nort Thijssen nam het initiatief om het verhaal van zijn vader te digitaliseren zodat het makkelijker te verspreiden was. Met dank aan kleinzoon Bram Thijssen voor het typewerk, Truus Flos-Thijssen, Bertha van Leeuwen-Thijssen en Guus Hermens voor aanvullende interviews door Cees van Loen en aan Toos Janssen-Thijssen voor informatie uit het dagboek van haar moeder, Jo Thijssen-Wonders. Tot slot ook dank aan Mieke Heurneman die de tekst heeft geredigeerd.
Eerder verschenen in De Bewaarsman: Toos Hansen-van Velp, ‘Alles vreemd. Het dagboek van een Arnhemse evacué op een Hooglandse boerderij, 1944-1945’, De Bewaarsman jrg. 6 (2000), 19-67.
Dank aan Cees van Loen die bij beide delen voor aanvullende Hooglandse informatie heeft gezorgd.