Ik herinner me nog steeds de naam Jacobs
Het drama van de familie Jacobs op 28 oktober 1944
PETER KOK KZN
In De Bewaarsman van 2016 nr. 2 en nr. 3 lezen we de belevenissen van Gennepse evacués, de familie Thijssen. Zij hebben een succesvolle evacuatie gehad. Maar… waren alle evacuatietochten succesvol?
Aanleiding
Op 21 maart 2020 ontving de Historische Kring Hoogland een e-mail met de vraag of wij meer wisten over Herman Boerboom, evacué uit Arnhem. Hij was op 30 maart 1945 in Hoogland beschoten door een Engels vliegtuig toen hij vee van de boer, waar hij geëvacueerd was, van het land haalde. Hij was later aan zijn verwondingen overleden. Een broer van de vraagsteller had enige jaren geleden een verslag van het drama gelezen. De vraagsteller kon geen informatie vinden op onze website. Toch bleek dit voorval beschreven te zijn in het boek “De koeien dachten mee… Herinneringen aan Hoogland 1930-1950” van Jaap Voorburg (themanummer van De Bewaarsman, juni 2012 blz. 102). Ook in het themanummer “Alles Vreemd”, van De Bewaarsman, april 2000 wordt op bladzijde 48 melding gemaakt van dit drama.
Tijdens eerder onderzoek naar familieleden van de gevallenen, van wie de namen op de gedenknaald staan, was bij het bekijken van de overlijdensakten opgevallen dat er ook inwoners uit bijvoorbeeld Arnhem in Hoogland waren overleden. Vraag was toen “zijn dit evacués?”
De vraag of de Historische Kring Hoogland meer wist over Herman Boerboom was voor mij de start te zoeken naar meer overleden evacués. Via de website www.wiewaswie.nl is het eenvoudig om overlijdensakten te vinden van personen die in Hoogland zijn overleden. In de periode van september 1944 tot juli 1945 bleken dertien personen in Hoogland te zijn aangegeven in het overlijdensregister. Zij waren niet geboren en niet wonende in Hoogland. Dit zouden dus evacués kunnen zijn. Dit gold in ieder geval voor Herman Boerboom. Hij was geboren en wonende te Arnhem.
De meeste overleden evacués hadden een leeftijd waarbij een natuurlijke oorzaak van overlijden voor de hand lag. Echter, op 28 oktober 1944 worden door de opperwachtmeester der marechaussee Teunis van Zijtveld drie personen aangegeven die alle drie om elf uur dertig minuten zijn overleden. Dit zijn Geertruida (Truus) Jakobs (19 jaar) en haar getrouwde zus Petronella (Nel) Jakobs (30 jaar). De akte vermeldt dat zij geboren en wonende waren te Gennep. Op dat moment is ook overleden Derk Koops (69 jaar). Hij was geboren en wonende te Arnhem. De familie Thijssen kwam uit Gennep. In hun dagboek wordt op 28 oktober 1944 niets vermeld over bovenstaand voorval.
Wat is er gebeurd?
Het was zinvol om hier meer onderzoek naar te doen. De eerste stappen zijn natuurlijk zoeken op het internet. Als je in Google zoekt naar Geertruida Jakobs of Petronella Jakobs dan kom je op de site van “Online familieberichten”. Hierin vind je, dat er een bidprentje bestaat, waarop beide zussen vermeld staan en dat zij zijn begraven in Hooglanderveen.
https://www.online-familieberichten.nl/pers/507553/Geertruida-Jakobs-1925-1944
https://www.online-familieberichten.nl/pers/507552/Petronella-Jakobs-1913-1944
Verder zoeken op het internet bracht mij niet verder. Bij het publiceren van het dagboek van de familie Thijssen is ook contact geweest met de Historische Kring Maas & Niers. Met deze kring heb ik per e-mail contact gezocht. Na ruim een week meldde de secretaris van Historische Kring Maas & Niers dat ik een e-mail zou ontvangen van iemand uit Gennep die al jaren intensief onder-zoek doet naar familiestambomen in Gennep. Hij zorgde op dezelfde dag voor e-mailcontact met Peter Willems.
Peter Willems meldde dat Petronella (Nel) Jakobs zijn moeder was. Hij was in 1944 elf maanden oud. Hij vertelde dat zijn vader Wilhelmus (Wim) Reinier Willems hem ruim elf jaar later vertelde over de beschieting. Daarna heeft zijn vader er nooit meer over gesproken. Peter Willems vertelde dat de beschieting had plaats gevonden op de Nijkerkerstraatweg.
Wie zou er meer van kunnen weten en is woonachtig aan de Nijkerkerstraat? Dat is Henk Eijbergen (88 jr.). Hij woont een paar honderd meter van de plek waar de beschieting had plaats gevonden. Henk heb ik zodanig bevraagd dat hij uit zichzelf feiten vertelde die overeenkwamen met de gegevens die Peter Willems in zijn e-mail beschreef.
Op 28 oktober 1944 cirkelden twee Engelse vliegtuigen regelmatig rond. Arnhemse boeren zouden door de Duitsers verplicht zijn om evacués te vervoeren. Henk vertelde dat er mensen waren die ledematen hadden verloren. Ook had hij al die jaren de naam Jakobs onthouden. De laatste twee opmerkingen werden ook in de e-mail van Peter Willems genoemd. Daarmee was het duidelijk dat een deel van de familie Jakobs beschoten was op de Nijkerkerstraat. Peter Willems heeft twee maanden later (19 augustus 2020) Henk Eijbergen ontmoet.
Het drama
Het drama is beschreven aan de hand van de getuigen en het proces-verbaal welke op 28 oktober 1944 is opgemaakt. In de dagboeken van de familie Thijssen staat vermeld dat de inwoners van Gennep op 15 oktober geëvacueerd moesten worden. Op die dag maakte de pastoor van Gennep vanaf de kansel bekend dat de gehele bevolking in opdracht van de bezetter de gemeente moest verlaten. (De tocht welke de familie Jakobs volgde komt grotendeels overeen met die van de familie Thijssen, zie De Bewaarsman 2016 nr. 2 en nr. 3).
Tijdens de evacuatietocht werd een deel van de familie Jakobs, door de 69-jarige Derk Koops (geboren en wonende te Arnhem) vervoerd op een boerenkar. Dat waren moeder Petronella Jakobs-Jacobs, haar drie dochters Petronella (Nel, 30 jaar), Geertruida (Truus, 19 jaar), Maria (21 jaar) en Peter Willems haar kleinzoon en zoon van Nel. De man van Nel, Wilhelmus (Wim) Reinier Willems was ook mee met de boerenwagen, maar onderweg was hij op zoek naar voedsel gegaan.
Regelmatig werden in Nederland Duitse doelen beschoten of werden daarop bommen afgeworpen door geallieerde vliegtuigen. Ook rond Hoogland werden Duitse doelen bestookt. Dit gebeurde bijvoorbeeld op Goede Vrijdag 30 maart 1945, waarbij evacué Herman Boerboom omkwam. Van een vijftal aanvallen eind oktober en begin november 1944 zijn nog processen-verbaal bewaard gebleven in de archieven van de gemeente Hoogland.
Een reeds bekende aanval is die op de trein op 2 november 1944 bij de familie Tijmense in Hooglanderveen. Hierbij zijn vier leden van de familie Tijmense en buurman Gijs van Velsen omgekomen.
Vaak werden Duitse troepen vanuit Duitsland via Apeldoorn en Hoevelaken richting Amersfoort getransporteerd. In de buurtschap Vinkenhoef waren ook Duitse manschappen ingekwartierd. Bij de familie Voskuilen aan de Rijksweg (nu Westerdorpstraat in Hoevelaken) stond een Duitse tank tussen de eikenbomen.
Op 28 oktober 1944 vlogen twee geallieerde vliegtuigen in de buurt van de Nijkerkerstraat. Zij waren waarschijnlijk op zoek naar Duitse voertuigen. Op dat tijdstip was ook een deel van de familie Jakobs op weg naar Hoogland. Derk Koops, de bestuurder van de boerenkar, wist een kortere weg naar Hoogland en ging in de richting van de Nijkerkerstraat.
(Hoe wist hij dat er een kortere weg naar Hoogland was? Derk Koops was, zoals ook medefamilieleden, vishandelaar. Ook is bekend dat hij soms een viswinkel had. Hij heeft niet alleen in Arnhem gewoond, maar heeft ook korte tijd in Zeist, in Utrecht maar ook in Rotterdam gewoond. Omdat hij vishandelaar was, is het zeer aannemelijk dat hij weleens in Spakenburg was geweest. Dat kan betekenen dat hij ook wist waar Hoogland was.)
Tijdens de tocht naar de Nijkerkerstraat, ging Wim Willems de huizen langs om voedsel te verzamelen. Een dorskast (dorsmachine) was na het dorsen bij de familie Voskuilen aan de Rijksweg, op weg naar de familie Kok van het Veenhuisje (nu The Old Peppermill) aan de Nijkerkerstraat. Op dat moment reed ook de boerenwagen, voorzien van een wit laken, met de evacués Jakobs en Derk Koops op de Nijkerkerstraat. Zij reden in de buurt van de (huidige) nrs. 10 en 12 (fam. Voskuilen en fam. Huurdeman). Op dat moment werd ook de aanval ingezet door de geallieerde jachtvliegtuigen. Waarschijnlijk zagen zij de dorskast aan voor een Duits voertuig.
Er werden zes bommen afgeworpen (waarvan één bom niet ontplofte) en met de boordwapens werd de boerenkar met de evacués onder vuur genomen. Het proces-verbaal meldt dat het woonhuis (nu Nijkerkerstraat 10) van de opperwachtmeester der marechaussee A.J. van Amstel totaal werd vernield. Een familielid van de familie Van Amstel was zwaargewond. Het huis en de winkel van slager Willem Resink (voorheen Vulcano/nu Euromaster) was zwaar beschadigd. Er heeft ook lange tijd een kinderwieg in een boom gehangen. Men vermoedde dat dit een kinderwieg van de familie Van Amstel was.
Foto’s afkomstig uit collectie Wim Willems
Nijkerkerstraat, 2020 (foto Peter Kok Kzn).
Zoals hierboven gemeld werd de boerenkar met daarop de evacués met boordwapens beschoten. Het resultaat van het afwerpen van de bommen en de beschieting met boordwapens was dat de zussen Truus en Nel Jakobs zijn omgekomen. Ook de bestuurder van de wagen, Derk Koops, en zijn twee paarden overleefden deze aanval niet. Moeder Jakobs had een scherf in haar rug. Haar kleinzoon Peter, die op haar schoot lag was geheel ongedeerd. Zus Maria verloor haar linkerarm en linkerbeen. Van de kinderwagen, die ook op de wagen lag, was niets meer heel. De slachtoffers werden door het Rode Kruis opgevangen in een paardenstal naast de boerderij van de familie Huurdeman.
Wim Willems, die op zoek was naar voedsel, ging op een gegeven moment terug naar zijn gezin. Hij had niets van de aanval vernomen en ging op zoek. Bij Huurdeman zag hij zijn familieleden, slachtoffers van een verschrikkelijk drama. Zoals gebruikelijk werd, door dokter Willem Verbeek, op de drie slachtoffers een lijkschouwing uitgevoerd. Hij constateerde dat zij overleden waren aan de gevolgen van een bomexplosie. De drie aangiftes van overlijden werden gedaan door Teunis van Zijtvelt, opperwachtmeester der marechaussee. De zussen Nel en Truus werden op 31 oktober 1944 begraven op het kerkhof in Hooglanderveen. Van Derk Koops is niet bekend waar hij (tijdelijk) begraven was.
Uiteindelijk hebben moeder Jakobs, dochter Maria, schoonzoon Wim en kleinkind Peter hun evacuatie in Kamerik doorgebracht. Daar waren ook andere leden van het gezin Jakobs ondergebracht. Maria, die haar linkerarm en linkerbeen verloor heeft zich daarna nog jaren kunnen redden met kunstledematen en een invalidewagen.
Peter Willems en Maria Jakobs
(foto Peter Willems).
Akte doodschouw Derk Koops (archief gemeente Hoogland, Archief Eemland).
Bronnen
Themanummer: “De koeien dachten mee… Herinneringen aan Hoogland 1930-1950” – De Bewaarsman, juni 2012 nr. 1 – 2 (blz.102).
Themanummer: “Alles Vreemd” – De Bewaarsman, april 2000 (blz. 48).
www.wiewaswie.nl
https://www.online-familieberichten.nl Historische Kring Maas & Niers.
Gelders Archief. Gemeente Arnhem.
Omroep Gelderland, rubriek Gelderland Helpt (Radio oproep 28-08-2020/ Video oproep 03-12-2020).
AD – rubriek “lezershelpenlezers” (24-09-2020).
Archief Nijkerk.
Arnhemse koerier – facebookpagina.
Kleinkind Peter, inmiddels 78 jaar ontmoette op 19 augustus 2020 Henk Eijbergen. Toen Peter Willems ongeveer twaalf jaar was, heeft zijn vader hem het drama verteld en er daarna nooit meer over gesproken. Henk Eijbergen was ongeveer twaalf jaar toen het drama zich voltrok. Hij woont nog steeds op korte afstand van de plaats waar het drama plaatsvond. Hij wist gebeurtenissen te vertellen welke hij zelf had meegemaakt of had gehoord van zijn buurman Hendrik Huurdeman. Deze verhalen kwamen overeen met het verhaal dat Peter Willems eenmaal van zijn vader had gehoord. Henk had zijn leven lang de naam Jakobs onthouden, of zoals hij letterlijk zei: ‘Ik herinner me nog steeds de naam Jakobs.’
.