‘Hart voor de samenleving’
40 jaar Passage Hoogland, 1982-2022
Gerard Raven
“Passage” is een begrip voor veel Hooglandse en Amersfoortse vrouwen. Lezingen die de ogen kunnen openen, gezelligheid, samen er op uit, betrokkenheid bij elkaar en anderen. Veel vrouwen ontdekten zo ook hun talenten als bestuurslid of organisator. Voor hen is de vereniging eigenlijk niet meer weg te denken.
Passage is de opvolger van de Nederlandse Christen Vrouwenbond (NCVB). Die was in 1919 opgericht, meteen na de invoering van het vrouwenkiesrecht. Het doel was ‘het geven van voorlichting op staatkundig, maatschappelijk en cultureel terrein’ vanuit het perspectief van de Bijbel. Protestantse vrouwen wilden elkaar stimuleren om hun plaats in de samenleving te bepalen en gebruik te maken van hun capaciteiten. De vereniging gaf een mooi tijdschrift uit, produceerde voorlichtingsmateriaal en organiseerde themadagen en cursussen. Maar het hart van de organisatie klopte in de plaatselijke afdelingen. De NCVB is wel weggezet als een ‘traditionele’ vrouwenvereniging, dit in tegenstelling tot de feministische golven. Maar oorsprong, doelstelling en werkwijze hadden alle kenmerken van een emancipatiebeweging. Op 1 januari 1999 fuseerde de NCVB met de Christelijke Plattelandsvrouwenbond (CPB; uit 1938) tot Passage.
Afdeling Hoogland
In Hoogland is relatief laat een afdeling opgericht, op 29 september 1982. Agnes van Zuidam herinnert zich dat zij werd benaderd door mevrouw Brouwer uit Zeist, de secretaris van het rayon. Agnes was een jaar tevoren in Hoogland komen wonen, maar was in Soest al NCVB-lid geweest. Ze was lid van de hervormde/gereformeerde gemeente (De Inham), die inderdaad geen vrouwenvereniging meer had; vóór de oorlog was er wel een geweest. Sinds 1946 bestonden alleen het koor Zang en Vriendschap en een wandelclub. Agnes: ‘Diaken Joke Nijboer en ik stelden een lijst op van vrouwen die ik zou kunnen benaderen. En enkelen van hen zijn nu nog steeds lid.’ Zo was Rie van der Meer meteen enthousiast; ook zij heeft veel vrouwen aangebracht bij de vereniging. In aanwezigheid van 38 dames werd de afdeling opgericht in Concordia. Van hen werden er 30 meteen lid.
Het valt op dat het initiatief uit Zeist kwam en niet uit Amersfoort. De NCVB-afdeling daar was al opgericht in 1927. Later werd deze uitgesplitst in Berg-Leusderkwartier, Centrum-Noord en Randenbroek. Toen meer vrouwen gingen werken liep de belangstelling terug en vergrijsden de afdelingen. Zo werd de een na de ander opgeheven, de laatste in 2019.
In 1984 was de grondslag van de NCVB nog sterk protestants getint. Toch lag het accent op emancipatie en bewustwording. Zo was economische zelfstandigheid van groot belang, en niet alleen in geval van echtscheiding. De afdeling Hoogland kwam dat jaar met deze veel neutralere doelstellingen:
– De vriendschap, vorming, ontwikkeling of ontspanning van haar leden.
– Het met respect leren omgaan niet alleen met elkaar, maar ook met alle anderen in de samenleving.
– De zin van ons bestaan en onze plaats in de maatschappij.
Secretaris Ria Abbring vatte het in 2002 voor een huis-aan-huisblad nog zó samen: ‘Hart voor de samenleving, gevoel voor de naaste en oog voor cultuur’
Voorzitter (aanvankelijk: presidente)
1984-1989 Willie Verhoef
1990-…. Dineke Spee (1)
<1996-1998 Marietje Corbijn van Willenswaard
1998-2004 Toos van Sintemaartensdijk
2004-2010 Agnes van Zuidam
2010-2016 Hanna van de Velde (1)
2016-2017 vacature
2017-2018 Henny Bitterling
2018-2019 Hanna van de Velde (2)
2019-2020 Dineke Spee (2), technisch voorzitter
2020-2022 Magda van Dijk, bestuursvoorzitter
2021-2022 Cobie Vonk, avondvoorzitter
Secretaris
1982-…. Agnes van Zuidam (1e), Rie van der Meer (2e)
<1984-1989 Rie van der Meer
1989-1990 Tineke van Suchtelen
1990-…. Ineke de Groot
….-1998 Ans Raven
1998-2003 Ria Abbring
2003-2009 Ans Raven
2009-2013 Cobie Vonk
2013-2021 Conny Kelderman
2021-2022 Marleen Hogerheide en Evelien Meijer
Penningmeester
1982-1988 Too van Sintemaartensdijk
1988->1992 Truus Kok
1996-2001 Marjo Wassink
2001-2007 Rita van Egmond
2007-2012 Anneke Schoemaker
2012-2017 Annie van den Brink
2017-2022 Magda van Dijk
Bestuur
De eerste bestuursleden zaten bij toerbeurt voor. Aanvulling vinden was in het begin niet moeilijk. Het valt nu op dat de vrouwen meestal alleen de achternaam van hun echtgenoot gebruikten; het was destijds nog gebruikelijk om te tekenen met beide namen, maar niet in de informele omgang met elkaar. Eerste presidente Willie Verhoef: ‘Ik herinner me nog dat we soms tot heel laat in de avond bestuursvergaderingen hadden, dikwijls bij Jannie van Ommen thuis.’ Willie moest stoppen omdat ze ging verhuizen en daar weer een gewoon lid van de NCVB werd, zodat ze al snel schreef dat ‘ik eigenlijk niets zo mis als de afdeling Hoogland’.
Het bestuur kreeg veel suggesties en ondersteuning van de landelijke vereniging, die met het hoofdkantoor aan de Spoorstraat in Amersfoort ook letterlijk dichtbij zat. De cursussen waren bedoeld om kader te vormen, maar ook om te informeren over actuele vraagstukken. Willie: ‘Voor bestuursleden waren er heel leerzame bijeenkomsten, meestal in Zeist. Ook herinner ik me een tweedaagse bijeenkomst over vluchtelingen in het Kontakt der Kontinenten; niet alleen over, maar ook mét vluchtelingen.’
Steeds gingen één of twee bestuursleden naar de vergaderingen van Centraal Amersfoort, rayon, gewest Utrecht en de landelijke vereniging. De meest indrukwekkende was mogelijk de fusiebijeenkomst van NCVB en CPB tot Passage op 9 november 1998, waar voorzitter Toos van Sintemaartensdijk bij was.
Later waren er ongeveer zes bestuursleden met een termijn van drie jaar. Geleidelijk kreeg elk een portefeuille. Al snel was er iemand voor de communicatie. De secretaris nodigde lange tijd de sprekers uit. Vrij laat kwam er een coördinator van de Activiteitencommissie. Ook het afdelingsblad en jaarboekje voor het nieuwe seizoen werden uiteindelijk een bestuurstaak.
Financiën
Als lid betaalde je in de beginjaren ƒ40,- contributie; in 2020 was dat opgelopen tot €49,-. De jaarrekening was heel bescheiden: in 1983 ƒ2.233,-. Daarvan was 72% ontvangen als contributie. Dankzij een startsubsidie van de landelijke vereniging was er zelfs een voordelig saldo. Van de uitgaven was 13% zaalhuur, 29% sprekers en 17% afdracht aan de landelijke vereniging. In 1990 was die afdracht met 33% de grootste kostenpost geworden. Dat was geregeld aanleiding tot kritiek, maar het bleef zo. De laatste jaren bestonden de inkomsten voor liefst 97% uit contributie.
Vanouds wist het bestuur subsidies binnen te halen. Dat gebeurde al in 1984, toen de gemeente Amersfoort ruim de helft van de begrote ƒ646,- toekende voor de cursus In gesprek met …. Het doel was immers dat ‘vrouwen leren waarde te hechten aan hun eigen gedachten, niet afhankelijk te zijn, hun gedachten te verwoorden, … zich open te stellen naar de samenleving’. De subsidie werd nog tweemaal toegekend. Ook gaven fondsen later nog geregeld geld voor jubilea, excursies en avonden over een derdewereldproject (zie hierna).
Publiciteit en nieuwe leden
Nieuwe leden werden meestal meegenomen door vriendinnen. Jaarlijks werden zij uitgenodigd bij een bestuurslid thuis om kennis te maken; dat gebeurde in ieder geval al in 1984. Er waren toen 35 leden, maar dat aantal liep weer licht terug. In 1989 stonden enkele vrouwen op de twee informatieavonden voor de nieuwbouwwijk De Ham en op de startdag van het seizoen van De Inham. Alle leden kregen een extra jaarprogramma om er één door te geven aan een belangstellende. Het volgende jaar werd Agnes van Zuidam propagandiste; zij begon affiches te maken en ging ook de nieuwe bewoners af in Zielhorst en Nieuwland, maar die bezoekjes leverden weinig op.
Toch ging het aantal leden vanaf 1999 weer groeien, ook al viel het toen al niet mee jonge vrouwen te interesseren. Verschillende keren stonden de dames met een kraam op de braderie van het Kraailandhof. In 2008 leverden die kraam en een tafel in het stadhuis voor Internationale Vrouwendag acht nieuwe leden op. Het jaarprogramma lag in openbare ruimten als de bibliotheek en ook de huis-aan-huisbladen werkten mee om activiteiten aan te kondigen. Al met al steeg het aantal leden naar 55 in 2008.
Een belangrijke nieuwe impuls was de opheffing van de Amersfoortse zusterafdeling Centrum-Noord in 2010. Dat gaf drie jaar later op de algemene ledenvergadering zelfs wat paniek: moest er geen ledenstop komen omdat de zaal te vol werd? Het bestuur kwam later met een beslist antwoord: we zoeken een grotere zaal. Na een hoogtepunt van 87 leden eind 2014 zijn er nu nog steeds 66. Wel vergrijst de vereniging langzaam.
Altijd is het weer leuk om het afdelingsblad in de bus te krijgen. Het begon in 1987 als een eenvoudig stencil, dat Rie van der Meer met de hand schreef en afdrukte op de machine van De Inham die bij haar thuis stond. Daarna werd het een uitgetikte fotokopie. Jarenlang was Greet van Viegen de motor. Zij verzon de naam, was redacteur en maakte de brochures met het jaarprogramma. Er waren vier leden die ze rondbrachten, maar vanaf 2010 kwam het blad steeds vaker per email. Met negen maal per jaar was het een goed contactmiddel en daar kwam in 2012 ook een zomereditie bij.
Bijeenkomsten
Elke laatste woensdagavond van de maand kwamen de leden samen voor leerzame lezingen en ontspannende activiteiten. Ook gasten waren welkom. Willie Verhoef herinnert zich: ‘We probeerden de bijeenkomsten zoveel mogelijk afwisselend te laten zijn: niet allemaal dia’s met een verhaal. Soms zelf aan de slag, soms een lezing over een actueel onderwerp, discussie, ontspanning en zo. Een avond met Koos Postema herinner ik me nog. En soms vulden we de avond zelf in.’
Aanvankelijk opende de voorzitter met Bijbellezen, een korte overdenking en gebed. Bij het jubileum van 1987 werd er gezongen uit het Liedboek en zei Willie: ‘In onze afdeling proberen we voor elkaar iets te zijn uit het Beloofde Land. Jammer genoeg lukt dat niet altijd. … [Maar] na een avond, een koffiemorgen of een cursusbijeenkomst kunnen we met een blij gevoel naar huis gaan.’ Vanaf 2010 werd de opening volgens Agnes van Zuidam ‘een stuk korter en ook wel een wat vrijere keus waar wat over gezegd werd. Eén van de redenen is, denk ik, dat er veel nieuwe leden bijkwamen met een wat ander gedachtengoed dan we gewend waren’. Enkele vrouwen zorgden verder altijd voor leuke plantjes of bloemetjes op elke tafel en anderen voor koffie.
De opkomst voor de bijeenkomsten groeide mee met het aantal leden: in 1997 19 deelnemers, 1999 26, 2011 50. Dat gold ook voor de jaarvergadering met een korte lezing.
De vrouwen kwamen eerst bijeen in een zijzaaltje van De Inham, maar na de verbouwing van 1999 werd de huur drastisch verhoogd en verhuisden zij naar De Malehoeve. Verschillende leden vonden een neutraal gebouw ook beter, omdat de NCVB geen kerkelijke vereniging was. In 2010 verhuisde Passage naar een ruimere zaal van De Boogh in Calveen, vier jaar later naar De Herberg in Nieuwland.
Voor de hand liggende onderwerpen waren kleding en koken. Soms werden de vrouwen zelf aan het werk gezet met mandala tekenen en dansen. Maar vanaf het begin was er aandacht voor kunst, muziek, literatuur en maatschappelijke thema’s als zorg, politiek en derde wereld. Als de spreker een vrouw kon zijn was dat meegenomen. Zo kwamen een Marokkaanse modedeskundige, een ex-dakloze, burgemeester Annie Brouwer, kamerlid Kathleen Ferrier en CDA-gemeenteraadslid Angeliek Noordman, die zelf ook in Hoogland woont.
Geregeld waren er historische lezingen, bijvoorbeeld over volksgebruiken en de Indische kinderen van de jaren 1940. Vaak bleef de spreker dichtbij met de geschiedenis van Hoogland of Amersfoort. En dan de directeur van Kamp Amersfoort: ‘We luisterden ademloos.’ Anderen vertelden over verre reizen.
Af en toe kwamen vernieuwende onderwerpen aan bod, ook door stimulans vanuit de landelijke vereniging. In de begintijd was dat al euthanasie, in 1997 waren dat aidsbuddy’s en orgaandonatie. Pastor Nine Meijnen bracht in 2001 een levendige discussie op gang over levensverbintenissen van gelijk geslacht. Daarna volgden een lezing over verslavingen en Passagedirecteur Ineke Ludikhuizen over de multi- en interculturele samenleving. Opvallend genoeg kwam het milieu maar éénmaal aan bod.
Religieuze onderwerpen waren er ook. Elk jaar werd er rond Pasen een passend onderwerp gezocht. In 1997 vertelde een joodse vrouw over haar huishouden met dubbele keuken en daarna volgden rabbijn Awraham Soetendorp en een verpleeghuispastor.
Geregeld werd een avond benut om elkaar beter te leren kennen. Jeugdfoto’s van de leden in 1987 en 2003: ‘Moeilijk hoor!’ Iets vertellen van je levensgeschiedenis, een persoonlijk voorwerp met een verhaal erbij, het spel Levensloop, talentenjacht Weet wat je waard bent.
De kerstviering en de nieuwjaarsreceptie brachten altijd meer leden samen. Het kerstprogramma bestond uit een maaltijd of hapjes, een liturgie met kerstliederen en een goede verhalenverteller.
Extra activiteiten
Naast de bijeenkomsten werden er ochtenden georganiseerd bij iemand thuis om elkaars hobby’s te bewonderen, zoals een verzameling eierdopjes of een wilde tuin. De briefschrijfbijeenkomsten van Amnesty International bestaan nog steeds. Voor veel leden was de landelijke Ontmoetingsdag een hoogtepunt; daarvoor werden altijd bekende Nederlanders uitgenodigd.
Voor uitstapjes was er altijd veel animo: in 1989 lezen we al over bezoek aan de synagoge en aan zusterafdelingen, vanaf 1991 de Wereldgebedsdag. Tien leden waren een jaar eerder bij de opname van Plein Publiek, een radioprogramma van Rik Felderhof in de NCRV-studio in Hilversum. Dat ging over brandwonden en homeopathie; dat laatste zagen de vrouwen ook wel zitten. In 1991 gingen zij naar het Bijbels Museum, in 2000 naar de joodse begraafplaats in Ouderkerk aan de Amstel. De afdeling wist zelfs bezoekjes aan de Tweede Kamer en het Europees Parlement in Brussel te organiseren, ontvangen door CDA-volksvertegenwoordigers: respectievelijk Marry Visser en Corien Wortmann.
Rond 1995 waren er enkele cursussen Kijken naar kunst in De Neng. Voor Kunst en cultuur bracht Greet Cork in 2006 twaalf leden op de been, die ook excursies maakten. Drie jaar later stopte dit, maar het museumbezoek ging door. In 2008 bezocht Ans Raven met haar groep twee tentoonstellingen in grote musea en zij wist twee jaar later zelfs elf exposities te halen! De Museumcommissie ging in 2016 op in de Activiteitencommissie.
Ineke de Groot begon in 1990 met haar Boekencirkel, die het eerste jaar al zes titels besprak. Na een jaar of zes nam Greet van Viegen deze Leeskring over. Toen kon al gebruik worden gemaakt van de NCVB-leesmap met jaarthema. Elk seizoen was de Leeskringkaravaan het startsein, een landelijke bijeenkomst die vaak in Nijkerk plaatsvond en waarvoor ook steeds een bekende schrijver werd uitgenodigd. In 2001 kwamen er twaalf leden samen in Hoogland, die soms wel moeite hadden om aan het volgende boek toe te komen; de bibliotheek had toen nog geen boekenkringkisten, laat staan e-boeken. Maar: ‘Het is iedere keer boeiend om te merken hoe verschillend we de boeken lezen en daar met elkaar over praten’. In 2009 begon Ans Raven Leeskring II en sommige vrouwen werden lid van beide; Greet bleef de andere groep doen. In 2021 ging de groep van Ans verder met zelfgekozen boeken, zonder de landelijke leesmap.
De Filmgroepen volgden in 2008. Opnieuw was het Greet die het initiatief nam, met Jansje de Jong en Bep van de Nieuwegiessen. Elk nam een groep in huis die samen een film keek en besprak. Het aantal kringen groeide daarna zelfs uit tot zes. Net als de Leeskringen werkten zij met een landelijke map, in dit geval Moving movies; leden konden later de films ook zelf lenen.
Passage aan tafel startte in 2010 met een gezamenlijke maaltijd bij een lid thuis, maar het heeft maar twee jaar bestaan en daarna gingen vier vrouwen zelf verder. Rosamunde van Winkelen begon in 2016 met maandelijks koffiedrinken in de binnenstad. Ans Raven nam ze daarna geregeld mee naar een Amersfoorts museum. Dat jaar begon men ook een Bellerslijst voor extra activiteiten; zes vrouwen gaven zich hier voor op.
Hart voor elkaar en voor de wereld
Altijd heeft een commissie gezorgd voor attenties, zoals bij ziekte of de verjaardagen van leden vanaf 80 jaar. Het is onopvallend maar belangrijk werk. Naarmate het gemiddelde lid ouder wordt is er veel verborgen eenzaamheid; de oudsten kunnen immers niet meer komen. Werden er in 1990 nog 33 kaarten verzonden, in 2012 ruim 100. Hanna van de Velde en Siny van den Hul maakten in 2016 pakjes voor Sinterklaasavond en het jaar daarop was de garage van bloemiste Sietske Pruijs beschikbaar om kerststukjes te maken.
Zoals gemeld namen de vrouwen al in de beginjaren deel aan cursussen van de NCVB over ontwikkelingssamenwerking en over hongersnood. Avonden met zulke lezingen waren een goede aanleiding om geld in te zamelen voor projecten. In 1989 werden spulletjes en koffietraktaties verkocht die samen ƒ313,- opbrachten voor Burkina Faso. Margje Roos vertelde dat jaar over haar werk als zendingsmedewerkster in Brazilië, en ook over haar werk in het Inloophuis Schothorst. In 1997 kwam Corry Nap vertellen over haar tijd als zendeling in Nepal. De avonden en inzamelingsacties bleven een belangrijke traditie van Hoogland; vooral projecten voor vrouwen spraken aan, zoals microkredieten. Op de jubileumbijeenkomst van 2002 werd geld opgehaald voor Water Wereldwijd. Daarbij waren twee leden van een zusterorganisatie in Sierra Leone te gast, met tolk. Het hoogste bedrag is in 2015 gehaald voor meisjes in opvanghuizen in Zuid-Amerika: €568,-.
Jubilea
Het eerste lustrum werd in 1987 gevierd met een wedstrijd; bij tien jaar was er een puzzel. Vijf jaar later is er kennelijk geen aandacht aan gegeven. Twintig jaar bracht in 2002 bijna 200 gasten samen in ‘t Hoogh Landt (Concordia)! Het werd opgeluisterd door cabaret De Twaalf Geroepenen en Sint-Cecilia zorgde voor vrolijke muziek.
Voor het zilveren jubileum van 2007 wist het bestuur opnieuw enkele sponsors binnen te halen, maar er was eerder ook een spulletjesmarkt in het Katshuis. De bijeenkomst in de Theetuin Eemnes werd druk bezocht. Agnes van Zuidam: ‘De regen gutste neer, maar binnen was het een gezellig samenzijn’. Na de gebruikelijke maaltijd, liedjes, gedichten en toespraken ging ieder naar huis met een zelf geplukt veldboeket.
Vijf jaar later werden de vrouwen van het eerste uur in het zonnetje gezet en was er opnieuw een talentenjacht. 35 jaar werd in 2017 gevierd met een gebakje met logo; er waren weer verschillende oud-leden bij. Agnes liet foto’s projecteren en vertelde een aantal mooie anekdotes. Bijzonder was ook het eeuwfeest van het landelijke Passage twee jaar later, met een prachtige dag in de Jaarbeurs. In Hoogland was er nog een high tea. De vrouwen kijken nu uit naar het 40-jarig jubileum van september 2022.
Corona
‘Alles wat vastgelegd was voor het seizoen stond opeens op losse schroeven vanwege de pandemie’, zo begon Conny Kelderman het jaarverslag. Ineens moest het bestuur beeldvergaderen. Dat was in maart 2020. De afdelingsavonden konden niet meer doorgaan. De commissie Lief en Leed deed extra dankbaar werk en ging ook tienmaal op bezoek. Alle leden kregen nu een verjaardagskaart van Ans Raven.
De zomeractiviteiten bleven beperkt: maandelijks koffiedrinken en fietsen. Lezingen zaten er niet in, maar in september begonnen de leeskringen en filmclubs met groepjes van vier. Een maand later volgden de museumuitjes. De coronabesmettingen en beperkingen kwamen weer terug in december. Toch konden enkele leden kerststukjes maken om naar alle 77 leden te brengen (de volgende kerst ook). Greet van Viegen en haar man waren heel ziek en daarna bleef de vermoeidheid. Zulke ervaringen werden natuurlijk gedeeld in Het Informantje en in de onderlinge belactie.
Conny Kelderman trad in februari 2021 af als secretaris en dat was wennen voor haar: ‘Op dit moment is het vrij rustig en beperkt gezien de coronamaatregelen. Je kan niets, er mag niets en er is niets’. Anderen wandelden samen om toch iets van de Wandelgroep vast te houden.
Na de eerste coronavaccinaties ging het land voorzichtig weer open. De eerste avondbijeenkomst was in september 2021 in De Herberg. Die maand kon er ook voor het eerst weer een high tea plaatsvinden in Concordia. Daarna nog een bijeenkomst in De Herberg, maar toen volgde een nieuwe winter van oplopende coronacijfers en moest alles weer stoppen. Alleen de buitenactiviteiten konden doorgaan. In februari 2022 begon het samen koffiedrinken in winkelcentrum Emiclaer weer en daarna volgden de andere activiteiten! Hoe zal het verder gaan?
Nabeschouwing
Terugblikkend valt op hoeveel creativiteit de vrouwen van Passage steeds hebben laten zien in het bedenken van eigentijdse activiteiten. De landelijke vereniging stookte die vernieuwing steeds op met actuele vraagstukken, maar dat werd plaatselijk dan ook goed opgepakt. Ria Abbring voorzag in 2002 dat de afdeling nog wel twintig jaar mee kon en in 2017 zei Agnes: ‘Passage Hoogland staat stevig op de benen met 79 leden’. Het is dan ook erg jammer dat het landelijk bestuur nu geen toekomst ziet en overweegt binnenkort toch maar te stoppen. Dit omdat het voor veel afdelingen lastig is bestuursleden te vinden en de leden gemiddeld al ruim boven de 70 jaar oud zijn. Helaas ziet ook de afdeling Hoogland geen toekomst meer: uit de enquête die dit voorjaar werd gehouden kwamen weinig ideeën en onvoldoende bestuursleden. Als 2022 afloopt stopt de afdeling. Wel willen de dames doorgaan met Het Informantje, waarmee ook de contacten, de clubs en de uitjes blijven.
Het zou interessant zijn om een vergelijking te maken met de geschiedenis van Katholieke Plattelandsvrouwen Organisatie (KPO) afdeling Hoogland, later Zij Aktief. Die bestaat zo’n zestig jaar en het archief ligt al jaren in het documentatiecentrum van de Historische Kring Hoogland. Wie neemt de handschoen op en schrijft de geschiedenis?
Bronnen
Een eerdere versie is voorgelegd aan (oud-)bestuursleden, Ria Abbring, Magda van Dijk, Marleen Hogerheide, Conny Kelderman, Rie van der Meer, Ans Raven, Dineke Spee, Willie Verhoef, Greet van Viegen, Agnes van Zuidam.
Archief NCVB/Passage afdeling Hoogland (dit archief gaat nu naar het documentatiecentrum Historische Kring Hoogland).
Geschreven herinneringen van Rie van der Meer, Willie Verhoef en Agnes van Zuidam.
Vraaggesprekken met Ans Raven en Agnes van Zuidam.
Foto’s uit het afdelingsarchief en de collecties van Rie van der Meer, Ans Raven en Agnes van Zuidam.
Willem Nijboer en Liesbeth Haverlach, Samen op Weg in een geherformeerde vrijplaats (Hoogland 1993).
Saskia de Jong, Boerenkool met rozen: vijfenzeventig jaar NCVB-cultuur (Kampen 1994).
Lieke Werkman, ‘Passage’, in George Harinck e.a. (red.), Christelijke encyclopedie (Kampen 2005).