1999 – Boer, bestuurder en brandweerman.
De gemeente Hoogland 1811-1973.
door Gijs Hilhorst, Gerard Raven en Nellie van Vulpen
De meeste bestuurders en brandweerlieden van de kleine gemeente Hoogland hadden één ding met elkaar gemeen: ze waren allen boer of kenden het agrarisch bestaan van dichtbij. Zo was brandweercommandant Dries van de Kooij eigenlijk smid en de wethouders waren doorgaans grote boeren. Misschien was er zelfs een boer die zowel bestuurder als brandweerman was. Hiermee kunnen we de kleinschaligheid van Hoogland het beste illustreren.
De gemeente Hoogland is ontstaan door samenvoeging van twee gerechten, het Hogeland en Emiclaer. Het Hogeland besloeg ongeveer 1000 morgen, Emiclaer 680. Soms is beweerd dat ook Coelhorst een gerecht was, maar dit viel gewoon onder Hoogland. De polders die tot Hoogland behoorden waren Overzeldert, Neerzeldert, Nieuwland, de Hond, de Slaag. Van deze laatste polder behoorde een gedeelte oorspronkelijk tot Soest, maar rond 1600 is de Eem als grens genomen.
Al in 1795 werd voor de voormalige gerechten de term gemeente ingevoerd, maar de gerechten bleven feitelijk voortbestaan. Zo was er een gemeente ‘f Hoogeland c.s. (cum suis = en bijbehorend gebied), een combinatie van de gerechten Hoogland en Emiclaer. Een andere gemeente was Duist, de Haar en Zevenhuizen. Na een reactionaire staatsgreep in 1801 is de term gerecht in ere hersteld.
Door de invoering van de Franse gemeenteorganisatie ontstond per I januari 1811 een gemeente Hoogland. Het kleine gerecht Duist met de polders de Haar en Zevenhuizen kwam bij de gemeente Bunschoten, maar werd in 1817 alsnog een zeJfstandige gemeente. De eerste jaren schreef met overigens vaak het Hoogland c.s. of ‘t Hogeland en De Duitz of zelfs Duitst c.s.
In 1822 kwam een landmeester le klasse naar Hoogland om met de schout en de secretaris als aanwijzers de grenzen van de gemeente Hoogland vast te stellen en te noteren. Men begon op het meest noordelijk punt, waar de collega’s van Duist stonden, en volgde de grens met de wijzers van de klok mee. Er werd zorgvuldig omschreven van wie de percelen grond waren die op de scheiding lagen. Zo kwam men achtereenvolgens bij de grens met Nijkerk, Hoevelaken, Amersfoort, Soest en tot slot Baarn. De landmeter maakte een schets van de grens voor het rapport van de opmeting.
2000 – Alles vreemd.
Het dagboek van een Arnhemse evacué op een Hooglandse boerderij 1944-1945.
door Toos Hansen-van Velp ed. Gerard Raven
In 1986 kregen Jan en Riet Tolboom van boerderij Breevoort weer contact met Piet Hansen. Piet had als jongen van negen jaar onderdak gevonden op de boerderij na de evacuatie van Arnhem in 1944, samen met zijn ouders Louis en Cato (Toos) Hansen en zijn vijftien jarige broer Jacques. Negen maanden deelden de twee gezinnen lief en leed. Daarna was het contact geleidelijk wat verslapt, tot Louis overleed. Tot ieders verrassing vertelde Piet dat zijn moeder in deze bewogen periode een dagboek had geschreven. Enkele jaren later kreeg de familie Tolboom hiervan een fotokopie.
De tekst van dit dagboek is overgetypt door Mieke Tolboom en haar moeder Riet. Zodra dit afschrift werd geschonken aan de Historische Kring Hoogland besefte de redactie dat het een publicatie waard was. Gerard Raven heeft waar nodig de tekst bewerkt zonder afbreuk te doen aan de authenticiteit en het voorzien van fotomateriaal.
Het dagboek geeft een indringend beeld van Hoogland tijdens het laatste oorlogsjaar, een beeld dat een ‘inboorling’ nooit zo scherp had kunnen waarnemen. Treffend zijn in dit verband de passages van 5 en 24/25 december 1944, toen de evacués hun eigen gezelligheid misten.
‘Klik hier voor de volledige tekst
2001 – Hoogland-West.
Geschiedenis en natuur van een opmerkelijk landschap.
door Gijs Hilhorst, Gerard Monkhorst en Gerard Raven
Dit boekje wordt opgedragen aan de initiatiefnemers van 1993 om Hoogland-West groen te houden. Het bevat de wandelroute uit de brochure van het landschapspad door dit gebied (deze wordt nu echter in omgekeerde richting gelopen en is uitgebreid). Bovendien is er nu een fietsroute om het verder gelegen gebied te verkennen. Na de routes volgen de historische achtergronden: korte geschiedenissen van buurten en polders, boerderijen en instellingen.Het Hogeland, waarvan de naam Hoogland is afgeleid, was oorspronkelijk een verzamelnaam voor een aantal buurtschappen, gelegen op de hoge zandgronden in het noorden van de Gelderse Vallei. Het is het overgangsgebied naar de Eemlandse lege (=lage) landen, de polders in het noorden van Hoogland. De gerechten Hoogland en Emiclaer werden in 1811 samengevoegd tot de gemeente Hoogland.
Op het Hogeland ontbrak een gemeenschappelijke eng, buiten de provincie Utrecht es genoemd. Daarvoor leende het sterk golvende landschap zich niet. De zandruggen hadden niet een zodanige omvang dat ze de akkers voor een heel dorp konden bevatten. Hier dus geen gemeenschappelijke es, maar engen voor één of enkele hoeven als de Onsteder en Weerhorster eng en later de Laurenberg. Het model met de gemeenschappelijke es kennen we uit Drente, maar ook Soest, Maarn, Leersum en Garderen hebben er één.
De eerste ontginningen begonnen rond 777, toen Karel de Grote het gebied in de wijde omgeving aan de bisschop van Utrecht schonk. Ook vóór Karel de Grote was er (schaarse) bewoning op het Hogeland. De archeologie heeft interessante vondsten kunnen noteren uit de prehistorie, toen de jagers en boeren nog passanten waren die hier maar tijdelijk verbleven. Bepaalde zandruggen in HooglandWest zijn gekenmerkt als archeologisch beschermde locaties. Misschien geven zij in de toekomst hun geheimen nog prijs.
2002 – Ver in ‘t Veld.
De vergeten minigemeente Duist, de Haar en Zevenhuizen 1817-1857.
door Piet van Elteren, Gijs Hilhorst en Gerard Raven
Ver in het Veld. Zo heette de boerderij achterin polder De Haar, maar zo kunnen we ook de gemeente Duist, de Haar en Zevenhuizen als geheel kenschetsen. Het was een afgelegen gebied dat je niet eens van west naar oost kon doorkruisen, omdat daar geen wegen liepen. Er woonden ook maar zo’n 200 mensen. Nauwelijks de moeite voor een aparte gemeente; vandaar dat deze in 1857 is gefuseerd met Hoogland. Bij de opheffing van de gemeente Hoogland in 1974 is het Bunschoter grondgebied geworden.
Wie woonden er zo ver in het veld? Hoe groot was hun gezin en hun boerderij? Om daar een antwoord op te vinden is een werkgroep van de Historische Kring Hoogland in de winter van 2000-2001 aan de slag gegaan. Deze bestond uit Piet van Elteren, Piet Hilhorst, Lies Hilhorst, Nolda Noteboom-Tesson en Jan Penterman.
Samen hebben zij de archieven van de voormalige gemeente Duist, de Haar en Zevenhuizen doorgespit. Zo werden de volkstellingen en het bevolkingsregister toegankelijk gemaakt. Hetzelfde gebeurde met het Kadaster van 1832, toen voor het eerst de percelen van de hele gemeente werden opgemeten en is vastgelegd wie de eigenaar was. Al met al een hele klus.
Nadat al die gegevens waren verzameld en bewerkt ontstond het idee ze te presenteren in een themanummer van De Bewaarsman. Daarin was al eerder over Duist, de Haar en Zevenhuizen gepubliceerd, maar er moest nog aanvullend onderzoek worden gedaan in het archief. Zo ontstonden de ruwe teksten, die de redactie bewerkte tot een samenhangend geheel.
Het bestuur van de Historische Kring Hoogland is trots op dit boekje. Het is immers een voorbeeld van samenwerking. Als veel enthousiaste mensen met verschillende gaven de handen ineenslaan komt er iets uit waar je aanvankelijk niet van had durven dromen. Dit boekje dragen wij op aan de bewoners van het gebied. Maar ook is het een gedenkteken voor de boeren die er recentelijk uit moesten vertrekken vanwege de aanleg van Vathorst.
2002 – De kapel van Coelhorst.
Geschiedenis van hét monument van Hoogland-West.
door Huib Leeuwenberg
Publicatie ten bate van de restauratie van de kapel.
Dáár staat Koelhorst reeds te praalen Trots op zyne nachtegaalen Op zyn hooge boomen prat. Als de zwoele windjes woelen, Koelhorst, komen we ons verkoelen, Aan den stroom, waar gy uit drinkt
Pieter Pijpers, Eemlandsche tempe, 1804
Eén van de weinige bewaard gebleven buurtkapellen Het middeleeuwse landschap van de Nederlanden moet sterk zijn bepaald door de nadrukkelijke aanwezigheid van de vele kerkspitsen, verheven getuigen van een grondige kerstening van ons land. Vele kerkgebouwen zijn in de loop der eeuwen verdwenen: verwoest of afgebroken, soms vervangen door fraaie bouwsels in neostijl. Voor zover de overgeblevene niet zijn weggedrukt door een planologie van grootschalige allure, karakteriseren ze nog steeds de horizon van steden en dorpen. Maar een bijzondere categorie van bedehuizen die in de Middeleeuwen wijd verbreid is geweest, is goeddeels verdwenen, althans in de noordelijke provincies. Dat zijn de kapellen. Er zijn vele soorten kapellen geweest: simpele devotiekapelletjes of cruycen langs de wegen of op kruispunten van voetpaden, kerkhofkapellen, kloosterkapellen, privékapellen van edelen en andere aanzienlijken, altaarkapellen in de zijnissen van parochiekerken, en de losstaande buurtkapellen. Steeds zijn het bedehuizen zonder parochiale status, ook al kenden ze soms wel zielzorg. Sommige van deze bouwsels wisten zich te handhaven doordat zij tot parochiekerken werden gepromoveerd, andere werden omgebouwd tot boerderij of woonhuis. De meeste zijn echter na de Reformatie ten onder gegaan. Van een aantal van deze buurtkapellen in het Sticht is het bestaan vóór de Reformatie bekend, vaak ook niet meer dan dat. Eén daarvan was gelegen op het Hoogland bij Amersfoort, in de buurtschap Coelhorst. Ongeveer vijf eeuwen is zij in gebruik geweest, vóór de Reformatie ten behoeve van de rooms-katholieke eredienst, daarna als hulpkapel van de gereformeerden.
2003 – Een wereld van verschil.
Hooglanderveen ontmoet Vathorst.
door Arie van den Heuvel, Gerard Raven en Nellie van Vulpen
Lange tijd was Vathorst het buitengebied van Hooglanderveen. Nu echter wordt het eeuwenlang lege en platte landschap in hoog tempo anders ingevuld. Straks wonen hier niet meer een paar boeren, maar bijna 30.000 Amersfoorters in een gloednieuwe woonwijk. Om iets nieuws te laten verrijzen moeten wel offers worden gebracht. Veel boeren hebben te maken gekregen met onteigening en zijn naar elders vertrokken. Hooglanderveen en Vathorst, een wereld van verschil dus.
De Historische Kring Hoogland zag de veranderingen aankomen en hield onder de naam project Vathorst enquetes onder vrijwel alle boeren in het gebied. Dat was in 1997-1998, dus vlak vóór hun vertrek. Onder leiding van Rob Goedvolk, Kees van den Heuvel en Kees van Middelaar gingen liefst 22 onderzoekers op stap. Zo kon belangrijke informatie over hun erf en familie worden vastgelegd en bronnenmateriaal worden verzameld. Met spijt in het hart heeft de kring daarna veel karakteristieke hoeven en vergezichten zien verdwijnen.
Toen de eerste spade in de grond ging was al duidelijk hoe belangrijk het is om de vergaarde historische kennis onder de mensen te brengen. De Hooglanderveners, maar ook de nieuwe bewoners hebben belangstelling voor het verleden. Daarom is een onderzoeksgroep onder leiding van Gijs Hilhorst aan de slag gegaan om bij de Gemeentelijke Archiefdienst Amersfoort en bij (oud-)bewoners informatie en foto’ s te verzamelen. De leden waren Bertus Blom, Piet van Elteren, Piet Hilhorst, Nolda Noteboom-Tesson, Jan Penterman, An Verheul-van Burgsteden. Het onderzoeksmateriaal is door de redactie bewerkt onder eindredactie van Gerard Raven. Nellie van Vulpen selecteerde het illustratiemateriaal; zij maakte ook het register. Het kaartmateriaal is samengesteld door Gijs Hilhorst, Jan Penterman en Arie van den Heuvel. Laatstgenoemde zorgde ook voor de technische realisatie van deze publicatie in samenwerking met Drukkerij Van Beek in Hooglanderveen.
Twee dingen vallen op als we het hebben over de geschiedenis van Hooglanderveen en Vathorst. Eigenlijk weten we niet zoveel van het veengebied. Het eerste document dateert pas van 1393 en in de eeuwen daarna werd het weinig vermeld. Dat is ook niet zo gek, omdat het lange tijd een nauwelijks bewoond achterafgebied was. Het is als laatste van Hoogland ontgonnen.
2005 – Zorgen in het Veen.
75 jaar Sint Josef.
door Mieke Gerritsen-Kloppenburg en Gerard Raven.
Inleiding Al meer dan 75 jaar heeft Hooglanderveen een eigen verzorgingstehuis. Het Sint-Josephgesticht aan de Van Tuyllstraat is in 1928 in gebruik genomen. Toen spraken de mensen nog van gesticht of pension, later werd het bejaardentehuis en tenslotte zorgcentrum. Tegenwoordig heet het Zorggroep Eemhoven, locatie St Jozef In dit boekje wordt gemakshalve van St Jozef gesproken.
Het boekje heeft als doel een beeld te geven van de bijdrage van de Congregatie van de Dochters van Onze Lieve Vrouw van het Heilig Hart in Tilburg aan de totstandkoming en ontwikkeling van St Jozef. Daarbij is voornamelijk gebruik gemaakt van de dagboeken, de archieven en de foto’s van de Dochters. In het boekje wordt afwisselend gesproken van Dochters en zusters. Met de eerste groep wordt gedoeld op de congregatie, met de tweede op de leden van de congregatie die in Hooglanderveen werkzaam waren.
2007 – De zuster van Hoogland.
Het Wit-Gele Kruis in een dorpsgemeenschap 1929-1983
door Mieke Gerritsen-Kloppenburg
In de 19e eeuw had ook Hoogland te lijden onder de cholera en andere besmettelijke ziekten. Van een reguliere gezondheidszorg was nauwelijks sprake. Wel had Hoogland een gemeentearts, waar armen een beroep op konden doen.
In navolging van wat in andere steden en dorpen rond 1900 gebeurde, werd in 1920 een poging gedaan om in Hoogland wijkverpleging van de grond te krijgen. Dat initiatief sneuvelde vanwege de niet-katholieke identiteit daarvan. Pas in 1928 namen negen inwoners uit alle geledingen van de katholieke gemeenschap het initiatief tot de oprichting van een kruisvereniging. Dit met de uitdrukkelijke steun van de pastoor. Dat leidde tot de oprichting per 1 januari 1929 van de Vereeniging Het Wit-Gele Kruis, Roomsch-Katholieke Vereeniging voor Volksgezondheid en Ziekenverpleging, gevestigd te Hoogland.
Deze vereniging werkte onder alle lagen van de bevolking, zonder onderscheid van godsdienstige of politieke richting. Toch konden alleen katholieken lid worden van het WGK. Niet-katholieken konden wel hospitant-lid worden, maar geen bestuurslid. Zij hadden stemrecht in de ledenvergadering, maar in de geest van die tijd niet over zaken die rechtstreeks verband hielden met geloof en zeden.
In het kader van de Hooglandse Historische Reeks heeft de Historische Kring Hoogland het initiatief genomen een boek te vervaardigen over de geschiedenis van het Wit-Gele Kruis Hoogland. Het is méér geworden dan de geschiedenis. Het boek geeft tevens een beeld van de maatschappelijke ontwikkelingen in de Hooglandse gemeenschap gedurende de 55 jaar dat het WGK in Hoogland werkzaam is geweest.
De auteur Mieke Gerritsen-Kloppenburg en de redactie – met name Gerard Raven – hebben dit boek op een prachtige wijze vorm en inhoud gegeven..
2010 – Leerschool voor het leven.
Van jonge boeren en boerinnen in Hoogland en Hooglanderveen.
door Mieke Gerritsen-Kloppenburg en Gerard Raven
Vanaf ca 1835 begonnen de Nederlandse boeren zich te organiseren. Eerst voorzichtig, maar allengs duidelijker deden zij van zich spreken. De boerenzoons kwamen niet zelf op het idee om een vereniging op te richten. Dat deed een vooruitziende onderwijzer, naar het voorbeeld van andere plaatsen.
Over de geschiedenis van de boerenjeugd en hun organisaties in Hoogland en Hooglanderveen is door de Historische Kring Hoogland een dubbelboek uitgegeven. Het boek beslaat de periode van 1921-2010. Naast de presentatie van veel feitenmateriaal, namen van besturen etc. zijn er veel verhalen en foto’s in opgenomen. Het geheel wordt gecomplementeerd met een namenindex met verwijzing naar paginanummers.
2013 – Monumenten in Hoogland en Amersfoort-Noord.
Overzicht van de bouwkunst tot 1974
door Gerard Raven, Gijs Hilhorst, Arie van den Heuvel, Nellie van Vulpen e.a. Fotografie Cor van den Braber
Dit fraaie boek, onder supervisie van uitgeverij Toth te Bussum, is tot stand gekomen met medewerking van een groot aantal sponsors, wat het mogelijk maakte om er een zeer verzorgde uitgave met vele kleurenfoto’s van te maken.
Inhoud:
-Dorpsgeschiedenis, achtergronden van de bebouwing
-Eerste bewoning er ontginningen tot 1600, door Gerard Raven
-Afronding van de ontginning, 1600-1800, door Nellie van Vulpen
-Vernieuwingen van buitenaf, 1800-1973, door Arie van den Heuvel
-Monumenten, De vijftig mooiste panden, door Gijs Hilhorst en Gerard Raven.
Van deze panden wordt achtereenvolgens de bouwgeschiedenis beschreven en een opsomming van de eigenaars en bewoners gegeven. Dit alles vergezeld van prachtige kleurenfoto’s.
-Architecten en aannemers
-Een aantal bijlagen leveren een schat aan ondersteunende informatie.
2016 – Wandelingen door Hoogland
Speuren in ons verleden
door Ruud Hopster
In de achter ons liggende jaren organiseerde de Historische Kring Hoogland in het laatste weekend van september historische wandelingen voor leden door een gedeelte van Hoogland. Achtereenvolgens waren dat wandelingen over de Hamseweg (2012), Schothorst (2013), de Bik (2014) en Coelhorst, ‘een rondje Monseigneur’ (2015).
In dit boek vindt u de informatie uit die wandelingen. En meer.
Nadruk bij die wandelingen lag op de ontwikkelingen in de negentiende eeuw. Dat is immers de eeuw die verdwenen is achter de horizon van de persoonlijke herinnering. Die eeuw wordt niet meer actief herinnerd. Daarom is het goed verhalen te verbinden aan plekken, wegen en gebouwen die er uit die tijd nog over zijn. De vele afbeeldingen, foto’s en kaarten maken dit vlot geschreven boek compleet.
2017- BOERENBOLWERK HOOGLAND
De Hooglandse landbouwgeschiedenis 1887-2012
door Piet Smink
In dit boek wordt de geschiedenis van de landbouw in Hoogland tussen 1887 en 2012 behandeld.
Na een wat aarzelend begin op algemeen christelijke grondslag in de periode 1887 – 1917, ontstond in 1917 in Hoogland in het kader van de verzuiling een krachtige boerenorganisatie op katholieke grondslag, die veel voor de Hooglandse veehouders en landbouwers heeft betekend.
Als titel is gekozen Boerenbolwerk Hoogland. De Hooglandse landbouwgeschiedenis 1887-2012, omdat de geschiedenis van de organisatie van de rooms-katholieke Hooglandse boerenstand in al zijn facetten wordt beschreven. Het boek bevat, naast een overstelpende hoeveelheid feitenmateriaal, veel unieke foto’s en tot besluit een persoonsnamenregister met meer dan zeshonderd namen.
2019- Waar Gebeurd
Verhalen uit Hoogland in de 19e eeuw
door Ruud Hopster
Maar al te vaak hebben bewoners van een nieuwbouwwijk het idee dat de geschiedenis van een plek begint op het moment dat zij zich daar vestigen. En zeker bij de omvangrijke nieuwbouwplannen in Schothorst, Zielhorst, Kattenbroek, Nieuwland en Vathorst, die gerealiseerd werden op het grondgebied van de voormalige gemeente Hoogland, waarbij de geschiedenis van zo’n plek in het landschap geheel is uitgewist alvorens de nieuwe wijk te bouwen, zijn er nauwelijks raakpunten met het verleden. Waarom verhalen over de 19e eeuw? Verhalen uit de 20e eeuw kent men nog wel, doorverteld door ouders en grootouders. Wat er plaatselijk in de 19e eeuw gebeurde, is echter voor de meeste mensen onbekend. Het is te lang geleden.
2020 – 75 Jaar Vrijheid Hoogland
De bevrijding van Hoogland door de Canadese troepen
door Piet Smink
Op 1 september 1939 viel het Duitse leger Polen binnen en naar aanleiding daarvan kondigde Canada de mobilisatie af. Op 10 september 1939 verklaarde Canada Duitsland de oorlog. Vijfenhalf jaar later bevrijdden Canadese militairen Hoogland, nu 75 jaar geleden.
Auteur Piet Smink beschrijft aan de hand van onder meer door hem geraadpleegde authentieke oorlogsrapporten de voortgang van de Canadese troepen vanuit de Veluwe en de tegenstand die zij daarbij ondervonden.
Bij die bevrijding sneuvelden acht Canadese militairen. Piet Smink achterhaalde hun achtergrond en waar ze gesneuveld zijn.
Een bijlage met aanvullende gegevens verscheen in april 2022.
2022- Buiten de stad is niks
Het verdwenen en vergeten leven en landschap in Hoogland Zuid-Oost
door Ruud Hopster
Dit boek probeert de geschiedenis van Liendert, Schothorst, Zielhorst, De Koop, De Hoef en kruispunt Hoevelaken op te diepen door ruim zestig boerderijen en huizen te beschrijven. Voor het gemak noemen we het gebied Hoogland-Zuidoost, waarbij we ons niet helemaal houden aan de grens met de gemeente Amersfoort.
Vanaf 2013 is een werkgroep van de Historische Kring Hoogland bezig geweest met archiefonderzoek, gesprekken met oud-bewoners en het verzamelen van beeldmateriaal over Hoogland-Zuidoost. Daarbij zijn er van ruim zestig oude huizen en boerderijen gegevens verzameld. Het aantal in dit boek vermelde personen en families, huis- en kadasternummers en percelen met hun oppervlak is aanzienlijk, waardoor het boek het karakter van een naslagwerk heeft.